KARAY TÜRKLERİ VE DİLLERİ

Yıl 2018, Sayı: 87, 68 - 81, 27.02.2018

Murat Koçak

Öz

Köklerini Hazar İmparatorluğu’ndan alan Karay Türkleri VIII. asırda İslamiyet, Hristiyanlık, Musevilik ve diğer dinlerin bir arada bulunduğu coğrafyada yaşarken XIV. asrın sonlarında Polonya ve Litvanya’ya gitmişler ve günümüz Karaylarının o topraklardaki ana unsurlarını oluşturmuşlardır. Bu kadar farklı coğrafyada farklı kültürlerle karşılaşan Karay Türklerinin dilleri de bundan etkilenmiş ve Kıpçak Türkçesi grubunda yer alan Karayca; İbranice, Arapça, Farsça, Lehçe, Litvanca, Rusça gibi dillerden hem leksik hem de sentaktik alıntılar yapmıştır. Değişik kültürlerle karşılaşıp etkileşen Karay Türkleri XIV. asırdan beri nüfusları azalsa da, Karayca bir eğitim dili olmasa da, diğer Türk gruplarından uzak sınırlarda bulunsalar bile dillerini korumayı başarmışlardır ama; günümüzde Kırım ağzı Karaycası asimile olmuş, yaşayanTrakay ve Haliç ağzını konuşurların sayısı da çok azalmıştır. Bu çalışmada, Karay Türklerinin kökenleri, inançları ve dilleri ana hatlarıyla incelenerek değerlendirilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Karay Türkleri, Karaylar, Karayca, Kırım, Trakay, Haliç-Lutsk

ҚАРАЙЫМ ТҮРІКТЕРІ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ТІЛДЕРІ

Öz

Тегі Хазар империясынан басталатын қарайым түріктері ХІІІ ғасырда ислам, христиан, будда және басқа да діндер бір жерде болған аймақта өмір сүрген, ХІV ғасырдың соңында Польша мен Литваға көшкен. Осындай әртүрлі географиялық аймақтағы әртүрлі мәдениетпен байланысы қарайым түріктерінің тілдеріне де әсер еткен. Қыпшақ тобына кіретін қарайым тілі ескі еврей, араб, парсы, поляк, латыш, орыс тілдерінен әрі лексикалық, әрі синтаксистік кірме элементтер алған. Түрлі мәдениетпен байланыс жасап, ХІV ғасырдан бері қарайымдардың саны азайса да, қарайым тілі білім беру тілі болмаса да, басқа түркі халықтарынан алыс жерде орналасса да, тілдерін сақтап қалған. Алайда қырым говоры ассимилияцияға ұшырап, тракай және халич говорларымен сөйлейтіндер саны азайған. Бұл мақалада қарайым түріктерінің шыққан тегі, наным-сенімдері және тілі жан-жақты зерттелген.

Anahtar Kelimeler

Қарайым түріктері, Қарайымдар, Қарайым тілі, Қырым, Трақай, Халич-Люцк

KARAY TURKS AND THEIR LANGUAGES

Öz

Karay Turks who took their roots from the Caspian Empire VIII. Century while living in the geography where Islam, Christianity, Judaism and other religions coexist in the centuries, they went to Poland and Lithuania in the end of the century and formed the main elements of the land of today's Karays. The language of the Karay Turks who encountered different cultures in such different geographies was also affected by this, and Karay Turkish, who is in the group of Kıpçak Turkism, it has made both lexical and syntactic quotations from languages such as Hebrew, Arabic, Persian, Polish, Lithuanian, Russian.
Karay Turks encountered and interacted with different cultures in the history. Even though the population of Karay has been decreasing, even if Karaim Turkish not a language of education, even if they are located at distant borders from other Turkish groups they have managed to maintain their languages.
Nowadays the Crimean dialect has been assimilated, and the number of the people speaking Trakay and Halich-Lutsk has decreased. In this study, the origins, beliefs and languages of the Karay Turks were examined and evaluated.

Anahtar Kelimeler

Karay Turks, Karays, KarayTurkish, Crimea, Trakai, Halich-Lutsk

КАРАИМЫ И ЯЗЫК КАРАИМОВ

Öz

Караимы, берущие свое начало из Хазарской империи, в ХІІІ веке жили на территории пересечения вероисповедований ислама, христианства, буддизма и других религий, а в ХІV в. переселились в Польшу и Литву. Различные культурные свзи в разных геграфических широтах сильно повлияли на караимский язык. Входящий в кипчакскую группу караимский язык заимствовал лексические и синтаксические элементы из древнееврейского, арабского, персидского, польского, латышского и русского языков. Несмотря на то, что в процессе ассимиляции с ХІV в. число караимов сильно уменьшилось и караимский язык специально не преподается, при этом караимы проживают отдаленно от других тюркских народов, тем не менее они смогли сохранить свой язык. После ассимиляции с крымским говором, сильно уменьшилось количество говорящих на тракайском и халичском говорах. В статье рассматривается генезис, верования, традиции и язык караимов.

Anahtar Kelimeler

Караимы, Караимский язык, Крым, Тракай, Халич-Люцк

Kaynakça

• Adam, Baki (2010).Yahudi Kaynaklarına Göre Tevrat. İstanbul: Pınar Yayınları.
• Arık, Sabire. (2010). Polonya Topraklarında Yaşayan Karaylar (Karaim), Uluslararası Karay Çalışmaları Sempozyumu Bildirileri, Bilecik: Bilecik Üniversitesi Yayınları.
• Baskakov, N. A. (2009).“Türk Lehçelerinin Mukayeseli Tarihî Araştırmalarına Kısa Bir Bakış”. Ufuk Deniz Aşçı-Suzan Uluoğlu (çev.). Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 2.
• Baskakowa, N. A. , Szapszala, S. M. ve Zajaczkowskieya, A. (1974).Karaimsko-Russko-PolskiySlovar. Moskova.
• Besalel, Yusuf(1999). Osmanlı ve Türk Yahudileri. İstanbul: Gözlem Yayıncılık.
• Berthalet, Alfred (1985).Wörterbuch der Religion, French&European Publications.
• Çulha, Tülay (2010). Karaycanın Karşılaştırmalı Grameri. İstanbul: Pandora Kitabevi.
• Demirel, Jur. Hakkı (çev.) 2012. Tevrat. İstanbul.
• Dinler Tarihi Ansiklopedis (1999). Eski Dinler/ Şamanizm ve Musevilik. İstanbul: Medya Ofset.
• Dubinski, Aleksander (1994). Caraimica, Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Dialog.
• Dunlop, D. M. (2008). Hazar Yahudi Tarihi. Zahide Ay (çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Firkavičius, Mykolas (1996). Mien Karajče Ürianiam. Vilnius: Danielius.
• Firkavičiūtė, Karina (1997). Čypčyhlej Učma Trochka, Danielius.
• Golden, Peter B. (2006). Hazar Çalışmaları. Egemen Çağrı Mızrak (çev.). İstanbul: Selenge Yayınları.
• Gülsevin, Selma (2007). “Karay Türkçesinde Oğuzca Unsurlar”. Turkish Studies 1.
• Gülsevin, Selma (2013).“Karay Türkçesinin Kendisine Has Özellikleri ve Türk Lehçeleri Arasındaki Yeri”. Karadeniz Araştırmaları.
• Kalafat, Yaşar (1999). Kırım-Kuzey Kafkasya Sosyal Antropoloji Araştırmaları. Ankara: Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yayınları.
• Karatay, Osman (hzl). (2005). Hazarlar ve Musevîlik, Çorum: KaraM Yayınları.
• Kowalski, Tadeusz (1929). Karaimische Texte im Dialektvon Troki. Krakow: NakłademPolskiejAkademjiUmiejętnoścı.
• Kutluay, Yaşar (2011). İslâm ve Yahudi Mezhepleri.İstanbul: Anka Yayınları.
• Kuzgun, Şaban (1985). Hazar ve Karay Türkleri. Ankara: Se-da Yayınları.
• Musaev, K.M. (1964). Grammatika Karaimskogo Yazıka. Moskova: İzdatelstvoNavka.
• Örs, Hayrullah (1966). Musa ve Yahudilik. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Saffet, Kara Şemsi Reşit (1934). Hazar Türkleri Avrupa Devleti. İstanbul: Kâatçılık ve Matbaacılık Anonim Şirketi.
• Tanyu, Hikmet (1978). Türklerin Dini Tarihçesi. İstanbul: Türk Kültür Yay.
• Tanyu, Hikmet (1976).Yahudiler ve Türkler. İstanbul: Yağmur Yayınevi.
• Togan, Z. V. “Hazarlar” , İslam Ansiklopedisi (MEB), C. 5/1, s. 397-408.
• Türkçe Sözlük, TDK yayınları, cilt 1/ cilt 2, 1998 Ankara (9. Baskı)