KIRGIZ TÜRKLERİNİN HALK HEKİMLİĞİNDE SAĞALTIMDA KULLANILAN MALZEMELER

Yıl 2022, Sayı: 110, 49 - 83, 25.06.2022

Arzu Kiyat

Öz

Hastalıklara şifa arama ve sağlıklı yaşam sürme arzusu en eski zamanlardan beri insanların öncül meselesini oluşturmaktadır. Buna bağlı olarak geliştirilen tedavi pratikleri geleneksel bilgi ve deneyimlerle sözlü gelenek içerisinde nesilden nesile aktarılarak günümüze ulaşmıştır. Sağlığın ruh-beden bütünlüğünden oluştuğu bir anlayışa dayalı olan halk hekimliği bu anlamda nesillerin tecrübesinin, yardımlaşmanın, inancın, güvenme duygusunun olumlandığı, doğalın ve doğanın gücünün kutsandığı bir arınma ve sağaltım formülüdür. Türk kültüründe İslamiyet öncesi ve sonrası örf, âdet, gelenek, inanış, kültür ve tecrübelerinden meydana gelen bu sağaltma pratikleri, Kırgız Türkleri için de önemli ve dikkat çekici bir alandır. Kırgız Türklerinin halk hekimliği geleneği ve bu geleneğin icracıları ise özünde en eski sağaltıcılar olan şamanların ve Şamanizm’in yanı sıra İslami geleneğin de izlerini taşımakta; kültürel çeşitlilik ve sürekliliğin bir örneğini teşkil etmektedir. Kırgız Türkleri için halk hekimliği geleneği, modern tıbba tamamlayıcı ve alternatif bir tedavi sistemi olmasının yanında hastaların şifalanmak için başvurdukları ilk tedavi sistemidir. Bu geleneğin icracıları, onların kişisel özellikleri, sağaltımda kullanılan tedavi pratikleri ve yöntemler, sağaltımda kullanılan malzemeler bu geleneğin sınırlarını çizmek ve geleneği açımlamak adına önem taşımaktadır. Bu çalışmada, Kırgız Türklerinin halk hekimliği geleneği içerisinde sağaltımda kullanılan malzemeler, sağaltma yöntemleri ve hastalıklarla ilintili olarak değerlendirilecektir. Çalışma büyük ölçüde gözlem ve görüşme yoluyla elde edilen veriler ışığında ve literatür bilgileri temelinde ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Kırgız Türkleri, Halk Hekimliği, Hastalık, Sağaltma Yöntemleri, Sağaltma Araçları.

ҚЫРҒЫЗДАР ХАЛҚЫНДАҒЫ ХАЛЫҚ ЕМШІЛІГІ ДӘСТҮРІ ЖӘНЕ ЕМДЕУ ӘДІСТЕРІ

Öz

Дертке дауа іздеу және салауатты өмір сүруге ұмтылу ерте заманнан бері адамдардың басты мәселесі. Осыған сәйкес қалыптасқан емдеу шаралары дәстүрлі білім мен тәжірибиелермен ауызша айту арқылы ұрпақтан ұрпаққа беріліп, бүгінгі күнге дейін жетті. Денсаулық жан-тән тұтастығынан тұрады деген түсінікке негізделген халық емшілігінің мағынасына келсек, өзінің табиғи қабілеті мен тәжірибесіне сүйеніп, табиғат пен табиғаттың ерекше құдіретінің көмегімен тазарта отырып емдеу. Түркі мәдениетінде Исламға дейінгі және кейінгі әдет-ғұрыптар, дәстүрлер, нанымдар, мәдениеттер мен тәжірибиелерден орын алған бұл емдеу тәжірибелері, қырғыз халқы үшін де маңызға ие және назар аударарлық бір сала. Қырғыздарда халықтық емшілік дәстүрі және бұл дәстүрді жалғастырушылар бар, олар ислам дәстүрінің ізін, сондай-ақ ең көне емшілер, бақсылар мен шамандық дәстүрлерін сақтаған; бұл мәдени әралуандылық пен сабақтастықты көрсетеді. Қырғыз Түріктері үшін халық емшілігі дәстүрі заманауи медицинаға қосымша және баламалы емдеу жүйесі болуымен қатар, емделушілердің емделуге жүгінетін алғашқы жүйесі. Бұл дәстүрді жалғастырушылар, олардың жеке қасиеттері, емдеу тәжірибиесі мен емдеуде қолданылатын емдеу әдістері емдеу барысында қолданатын жабдықтары осы дәстүрдің шекарасын айқындайды және дәстүрді түсіндіруде маңызға ие. Бұл зерттеуде қырғыздардың халық емшілігі дәстүрі аясында емдеуде қолданылған жабдықтар мен емдеу әдістері ауру түрлеріне байланысты қарастырылған. Зерттеу жұмысы негізінен бақылау арқылы және сұхбат арқылы алынған мәліметтер негізінде, сондай-ақ әдебиеттік ақпарат негізінде талқыланып ұсынылды.

Anahtar Kelimeler

Қырғыздар, халық емшілігі, ауру, емдік әдістері, емдеу құралдары

MATERIALS AND METHODS USED IN HEALING IN KYRGYZ TURKS' FOLK MEDİCİNE

Öz

Since ancient time the intention to seek healing for diseases and lead a healthy life has been the primary concern of people. The treatment practices with traditional knowledge and experience which were developed accordingly have reached our days, passing from generation to generation through oral tradition. Folk medicine, which is based on the concept that health made up of soul and body integrity, is a purification and treatment formula in which the experience of generations, cooperation, belief and trust are affirmed, and nature and the power of nature are blessed. These healing practices in Turkish culture which consist of pre-Islamic and post-Islamic customs, traditions, beliefs, cultures and experiences are also an important and remarkable area for Kyrgyz Turks. The folk medicine tradition of the Kyrgyz Turks and its performers carry the traces of the ancient healers such as shamans and Shamanism as well as Islamic tradition, and it exemplifies cultural diversity and continuity. For Kyrgyz Turks, the tradition of folk medicine is considered as complementary and alternative treatment system to the modern medicine as well as the first treatment system that patients apply for healing. The performers of this tradition, their personal characteristics, the treatment practices and methods used in healing, as well as materials used in the treatment are important to draw the boundaries this tradition and to explore the tradition. This study presents the materials and methods used in the treatment within the folk medicine tradition of Kyrgyz Turks which will be evaluated in relation to the treatment methods and diseases. The findings will be discussed regarding the data obtained through observation and interview as well as the literature review.

Anahtar Kelimeler

Kyrgyz Turks, Folk Medicine, Disease, Healing Methods, Healing Materials.

МАТЕРИАЛЫ, ИСПОЛЬЗУЕМЫЕ КЫРГЫЗСКИМИ НАРОДНЫМИ ЦЕЛИТЕЛЯМИ

Öz

Желание излечить болезни и вести здоровый образ жизни являлись приоритетом всех времен и народов. Усовершенствованные для достижения данной цели методы лечения народной медицины, в основе которых заложены традиционные знания о мире и многовековой опыт предков, устно передавались из поколения в поколение и дошли до наших дней. Народная медицина, основой которой считается единство физического и душевного здравия ̶это своего рода способ исцеления тела и очищения души, в котором находят отражение опыт поколений, взаимопомощь, вера и доверие. Кыргызская народная медицина и методы лечения, в которых прослеживаются обычаи и традиции, верование, культура и жизненный опыт тюркских народов как в доисламский период, так и позже, представляет особый интерес для науки.
Народная медицина кыргызов и кыргызские народные целители являются преемниками не только самых древних народных целителей – шаманов и шаманизма, также они являются представителями и исламской традиции. Таким образом они являются воплощением культурного разнообразия и преемственности. Кыргызы воспринимают народную медицину и ее методы лечения как альтернативу современной медицины и современным медицинским способам лечения. Именно поэтому среди кыргызов методы народной медицины используются в первую очередь. Народные целители, их личностные качества, используемые ими методы лечения и материалы играют важную роль с точки зрения очертания границ народной медицины и ее описания. В данной статье описаны материалы и методы лечения различных заболеваний в кыргызской народной медицине, а также отражены результаты исследования материала, собранного путем непосредственного наблюдения и интервью, в корреляции с научной литературой по данной теме.

Anahtar Kelimeler

кыргызы, народная медицина, заболевание, методы исцеления, средства и способы лечения.

Kaynakça

• 1. “Manas Eposu cana Etnomeditsina”, Kırgız Uluttuk Agrardık Universiteti, 2019.
• 2. Abramzom, S.M., Kırgız cana Kırgızstan Tarıhı Boyunça Tandalma Emgekter. (Çev. Mambetaliev, S, D. Sulaymakulov, S. Makenov). Bişkek, 1999.
• 3. Aça, Mustafa, “Dünya Mitolojilerinde Toprak Simgeciliği”. Kültür Araştırmaları Dergisi. C.1. S.1. 2018, s. 23-35.
• 4. Akmataliyev, Abdıldacan, Kırgız Adabiyatı: Tarıh Cana Mezgil. Bişkek: Avrasya Yayıncılık, 2010.
• 5. Akmataliyev, A.-Kadırmambetova, A.-Kasımgeldiyeva, M- Semyonova, C.- Cayloobayev, B.-İsabekova, A.-Konurbayeva, R.-Marazıkov, T.- Musayev, S.-Olcobayev, S.-Osmonova C.-Tolubayev, M.-Şatmanov, S., Kırgız Tilinin Sözdügü. I. Tom. Bişkek: Avrasiya Press, 2015.
• 6. Altın, Y. Kübra (2018). “Uygur Türklerinin İnanç ve Uygulamalarında Toprak”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi. s. 36-48.
• 7. Amantur, Akmataliev, “Kırgızdın Köönörbös Döölöttörü”. Şam Basması, 2000.
• 8. Arıkoğlu, Ekrem, C. Alimova, R. Askarova, B.K. Selçuk, Kırgızca-Türkçe Sözlük I-II Bişkek: KTMU Yayınları, 2017.
• 9. Arslan, Seher, “Türklerde Ağaç Kültü ve ‘Hayat Ağacı’” Uluslararası Sosyal ve Eğitim Bilimleri Dergisi. C.1. S.1. 2014, s. 59-71.
• 10. Bayat, Fuzuli, Türk Mitolojik Sistemi (Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi). Cilt 1. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2007.
• 11. Bayat Ali Haydar, Tıp Tarihi. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları, 2010.
• 12. Cusupov, Keneş; Bakaşeva, Cıldız; İmanaliev Kanıbek; Ömürbay Uulu, Karmıştegin (2011a). Kırgızdar, XII. Tom, Bişkek: Biyiktik.
• 13. Cusupov, Keneş-Bakaşeva, Cıldız-İmanaliyev Kanıbek-Ömürbay Uulu- Karmıştegin (2011b). Kırgızdar, XIII. Tom, Bişkek: Biyiktik.
• 14. Çeribaş, Mehmet, “Kırgızlarda Efsun (Büyü) Temelli Dualar, İnançlar ve Uygulamalar”. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Araştırmaları Dergisi. Sempozyum Özel Sayısı. S.2. 2016, s. 180-205.
• 15. Çobanoğlu, Özkul, “Kazak Halk Kültüründe “Kam”dan “Baksı” ve “Emçi”ye Dönüşümler”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi. C.6 S.15. 2018, s. 1-9.
• 16. Dıykanbayeva, Mayramgül, Kırgızlarda Atalar Kültü. Konya: Kömen Yayınları, 2016.
• 17. Duvarcı, Ayşe, “Halk Hekimliğinde Ocaklar”. Milli Folklor. S. 7. 1990, s. 34-39.
• 18. Eliade, Mircea, Demirciler ve Simyacılar (Çev. Mehmet Emin Özcan). Ankara: Kabalcı Yayınevi, 2003.
• 19. Emeksiz, Abdulkadir, “Türk Kültüründe Üzerlik”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. S.28. 1998, s. 229-242.
• 20. Ergun, Pervin, Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 2004.
• 21. Gürçayır, Selcan, “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi Üzerine Eleştirel Bir Okuma”. Millî Folklor. Y.23. S.92. 2011, s. 5-12.
• 22. Kaplan, Melike, “Halk Hekimliğinde Holistik/Bütüncül Yaklaşım: Üzerlik Otu (Peganum Harmala)”. DTCF Dergisi. S. 60. C.1. 2020, s. 415-430.
• 23. Karasayev, Husayin, Nakıl Sözdör, Bişkek, 1995.
• 24. Korkmaz, Zeynep, “Türk Kültüründeki Ağaç Kültünün İslami Devirlerdeki Devamı” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. C.51. S.2003/1. 2003, s. 99-110.
• 25. Kumartaşlıoğlu, Satı, Türk Kültüründe Ateş ve Ocak Kültü. Konya: Kömen Yayınları, 2016.
• 26. Narınbayeva, Nurcan, Folklordogu Kara Söz Canrlarının Miftik Başattarı. Bişkek, 2010.
• 27. Oğuz, M. Öcal, “Terim Olarak Somut Olmayan Miras”. Millî Folklor. Y. 25. S.100. 2013, s. 5-13.
• 28. Orozobayev, M., “Kırgızcadaki İslam Dışı Geleneksel İnanç ve İnanışlarla İlgili Söz Varlığı”, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, Ankara, 2010.
• 29. Orozobayev, M.,“Kırgız Halk İnancı ve Halk Hekimliği Uygulamalarında Yılan”. Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi. S.15, 2012.
• 30. Orozobayev, M., “Kırgız Halk Hekimliğinde Tedavi Malzemesi Olarak Kurt (Börü)”. IV. Uluslararası Türk Bilgi Şöleni Türk Kültürü Sempozyumu Bildirileri 509-516. Erzurum: Güneş Vakfı Yayınları, 2018.
• 31. Öztürk, Murat (2013). “İslamiyet’ten Önce Türklerin Din Anlayışı ve Gök Tanrı Dini”. History Studies. C.5 S.2. 2013, s. 327-347.
• 32. Samsakçı, Mehmet, “Türk Kültür ve Edebiyatında Tuz ve Tuz-Ekmek Hakkı”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. S. 36, 2007.
• 33. Tahirova, Nazgül, Manas Taanuu Kursun Kolledcderde Okutuunu Etnopedagogikalık Negizde Örkündötüü. Oş, 2019.
• 34. Tanyu, Hikmet, Türkiye’de Adak ve Adak Yerleri. Ankara: Elips Yayınevi, 2007.
• 35. Tural, Şecaattin, “Cumhuriyet Dönemi Türk Şiirinde Hz. Âdem ve İlk Günah”. İlmî Araştırmalar. S.14, 2002, s. 183-195.
• 36. Yudahin, K. K., Kırgız Sözlüğü. C. I-II, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998.