ÇAĞATAY TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR SABUNCULUK RİSALESİ: RİSÂLE-İ SÂBÛN-GERÎ

Yıl 2022, Sayı: 112, 168 - 189, 26.12.2022

Hüseyin Kaba

Öz

Meslek seçimi bir insanın hayatındaki en önemli dönüm noktalarından biridir. Öyle ki çağlar içinde bazı meslek ve meslek erbapları diğerlerinden daha fazla itibar görmüştür. Geçmişten günümüze her bir mesleğin tarihçesini ve usullerini anlatan risaleler kaleme alınmıştır. Meslek gruplarındaki teşkilatlanma devlet yapılanmasının da ipuçlarını yansıtır. Bu nedenle bir toplumdaki mesleklere ait bu risalelere bakılarak o toplumun sosyal hayatı ve yaşam felsefesi hakkında çıkarımlarda bulunulabilir. Bu çalışmada Hüseyin KABA’nın şahsi kütüphanesinde bulunan bir mecmua içinde “Risāle-i Ṣābūngerį Bu Turur” adıyla kayıtlı, Çağatay Türkçesiyle yazılmış bir yazma eser incelenmiştir. Günümüz Türkçesiyle Sabuncu/luk Risalesi olarak adlandırılabilir. Eserin 18. yüzyılın sonları ile 19. yüzyılın başlarında yazıldığı düşünülmektedir. Eserde Sâbûngerlik mesleğinin on vacibi ve on yedi pir, mürşit isimleri sıralanır. Bütün pir ve üstatların risaleyle amel kıldıkları belirtildikten sonra her üstadın da bu risaleye göre mesleklerini yapmaları, risâleyi okumaları, okutmaları tavsiye edilir. Risâle okuyanların bereket bulacakları okumayan ve amel kılmayanların ise ahirette pir, üstatlar karşısında müşkül duruma düşecekleri, utanacakları hatta bu risaleyle amel kılmayanların yediklerinin haram olduğu belirtilir. Ayrıca sabun yapımında kullanılan malzemelerin kökeni, nitelikleri, sabunun yapım aşaması ve pazara götürülüp satılmasına kadar yapılan her işlem basamağında hangi duanın okunacağı belirtilir. Çalışmamızda öncelikle Türk kültüründe fütüvvet yazma geleneği ve bu doğrultuda oluşturulan risaleler ve bu eserlerin özellikleri üzerinde durulmuş ve eserin transkripsiyonu yapılarak şu ana kadar sabunculuk hakkında tek nüsha olup Molla Muhammed Miskin Gedayî tarafından yazılmış olan “Risāle-i Sābūn-gerlik” [1, s.48] metni ile karşılaştırılmıştır. Eserin imla, ses ve şekil özellikleri üzerinde kısaca durulmuş karakteristik özellikler ortaya konulmuştur. Sonuç bölümünde elde edilen veriler belirtilmiştir. Çalışmanın sonuna eserin tıpkıbasımı eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Risâle, Kesbname, Fütüvvetname, Meslek, Sabungerlik

ТРАКТАТ ОБ ИЗГОТОВЛЕНИИ МЫЛА, НАПИСАННЫЙ НА ЧАГАТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ: RİSÂLE-İ SÂBÛN-GERÎ

Öz

Мамандық таңдау - адам өміріндегі ең маңызды кезеңдердің бірі. Сонымен қатар, ғасырлар бойы бірқатар мамандықтар мен кәсіби мамандар басқаларға қарағанда құрметке ие болды. Өткенімізден бүгінімізге дейін әр кәсіптің тарихы мен әдістерін сипаттайтын трактаттар жазылды. Кәсіби топтық ұйым мемлекеттік құрылымға қатысты кеңестерді көрсетеді. Осы себепті де қоғамдағы кәсіптер туралы трактаттарға қарай отырып, сол қоғамның әлеуметтік өмірі және өмір пәлсапасы жайлы қорытынды жасауға болады. Бұл зерттеуде Хусейн Кабаның жеке кітапханасынан табылған “Risāle-i Ṣābūngerį Bu Turur” атымен сақталған Шағатай тілінде жазылған қолжазба зерттелді. Қазіргі уақытта «Сабын жасау трактаты» деп атауға болады. Еңбек 18 ғасырдың соңы мен 19 ғасырдың басында жазылған деген болжам бар. Еңбекте сабынгер кәсібіндегі он уәжіп, он жеті пір мен бағыттаушы есімдері көрсетілген. Барлық ұсталар пірінің әміріне сәйкес амал жасалғаны айтылған соң, әрбір шебер өз жұмысын осы трактат бойынша орындауы керек, трактатты оқулары керек, оқуға ұсынулары тиіс. Трактатты оқығандардың сауапқа кенелетіндігі, оқымаған, амал жасамағандардың ақыретте ұста иелері алдында қиын жағдайға тап болатындығы, ұятқа қалатындығы, бұл трактат бойынша амал қылмағандардың жеген тағамы да харам болатындығы айтылады. Сондай-ақ, сабын жасауда қолданылатын қоспалар, олардығ ерекшеліктері, сабынның жасалу кезеңі мен базарға апарып сатылғанға дейінгі кезеңі, әр қадамында қай дұғаның оқылатыны айтылады. Зерттеуімізде ең алдымен Түрік мәдениетінде футуризмді жазу дәстүрі және бұл еңбектің ерекшеліктеріне, осы бағыттағы трактаттарға тоқталған және еңбек осы уақытқа дейінгі сабын жасау туралы жалғыз транскрипцияланған көшірме болуымен қатар, Молла Мұхаммед Мискин Гедай тарапынан жазылған “Risāle-i Sābūn-gerlik” [1, s.48] мәтінмен салыстырылған. Еңбектің емле, дыбыстық, пішіндік ерекшеліктеріне қысқаша тоқталып, өзіне тән ерекшеліктері анықталған. Қорытынды бөлімінде алынған мәліметтер көрсетілді. Зерттеудің соңында шығарманың типтік басылымы қоса берілген.

Anahtar Kelimeler

трактат, кесбнаме, фютювветнаме, профессия, профессия мылавар.

WRITTEN IN ÇAĞATAY TURKISH A PAMPHLET OF PROFESSİON OF SOAP

Öz

Choosing a profession is one of the most important turning points in a person's life. So much so that some professions and professionals have been more respected than others over the ages. From past to present, treatises describing the history and methods of each profession have been written. The organization in the professional groups also reflects the clues of the state structure. For this reason, by looking at these treatises on the professions in a society, inferences can be made about the social life and philosophy of life of that society. In this study, a manuscript written in Chagatai Turkish and registered with the name "Risāle-i Ṣābūngerį Bu Turur" in a journal in Hüseyin KABA's personal library was examined. In today's Turkish, it can be called Sabuncu/luk Risalesi. It is thought that the work was written in the late 18th and early 19th centuries. In the work, the names of ten wajibs and seventeen pirs and guides of the Sabun-gerlik profession are listed. After it has been stated that all masters and masters performed their deeds according to the treatise, it is recommended that each master do their job according to this treatise, read and have it taught. It is stated that those who read the treatise will find blessings, and those who do not read and do not practice will be in a difficult situation in the hereafter before the masters and masters, they will be ashamed, and even those who do not act according to this treatise are forbidden to eat. In addition, the origin of the materials used in soap making, their qualities, the production stage of the soap, and the prayer to be recited in each step of the process until it is taken to the market and sold are specified. In our study, first of all, the tradition of writing futuwwa in Turkish culture and the treatises created in this direction and the characteristics of these works were emphasized, and the text was transcribed and compared with the text of "Risāle-i Sābūn-gerlik" [1, s.48] written by Molla Muhammed Miskin Gedayî. Spelling, sound and shape features of the work were briefly emphasized and the characteristic features were revealed. In the conclusion section, the data obtained are indicated. A facsimile of the work has been added at the end of the work.

Anahtar Kelimeler

Pamphlet, Kesbname, Fütüvvetname, Profession, Profession of Soap

ТРАКТАТ ОБ ИЗГОТОВЛЕНИИ МЫЛА, НАПИСАННЫЙ НА ЧАГАТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ: RİSÂLE-İ SÂBÛN-GERÎ

Öz

Выбор профессии – один из важнейших поворотных моментов в жизни человека. Настолько, что одни профессии и профессионалы на протяжении веков пользовались большим уважением, чем другие. Начиная с древних времен и по настоящее время были написаны трактаты, описывающие историю и методы каждой профессии. Организация в профессиональных группах также отражает признаки государственного устройства. По этой причине, глядя на эти трактаты о профессиях в обществе, можно сделать выводы о социальной жизни и жизненной философии этого общества. В этом исследовании была изучена рукопись, написанная на чагатайском языке и зарегистрированная в журнале под названием «Risāle-i Ṣābūngerį Bu Turur» в личной библиотеке Хусейна Каба. На современном турецком языке его можно назвать «Трактат об изготовлении мыла». Считается, что произведение было написано в конце 18 - начале 19 веков. В работе перечислены имена десяти ваджибов, семнадцати пиров и наставников профессии мыловаров. После того, как было сказано, что все мастера совершали свои дела согласно трактату, рекомендуется каждому мастеру выполнять свою работу, читать и обучать согласно этому трактату. Утверждается, что читающие трактат обретут благословения, а те, кто не читает и не практикует, окажутся в затруднительном положении в загробной жизни перед мастерами, им будет стыдно, и даже тем, кто не действует согласно этому трактату запрещено есть. Кроме того, указывается происхождение материалов, используемых в мыловарении, их качество, этап производства мыла и молитва, которую следует читать на каждом этапе процесса, пока оно не будет доставлено на рынок и продано. В нашем исследовании в первую очередь подчеркивалась традиция написания футувва в тюркской культуре и трактаты, созданные в этом направлении, и особенности этих произведений. Наряду с этим была сделана транскрипция произведения и сопоставлена с единственным до сих пор имеющимся экземпляром о мыловарении «Risāle-i Sābūn-gerlik» [1, с.48] написанный Муллой Мухаммедом Мискином Гедаи. Кратко подчеркнуты орфографические, звуковые и формообразующие особенности произведения и выявлены характерные признаки. В разделе заключения указаны полученные данные. В конце работы добавлено факсимиле работы.

Anahtar Kelimeler

трактат, кесбнаме, фютювветнаме, профессия, профессия мылавар.

Kaynakça

• 1. Alper, Serap. “Risâle-i Sâbûn-Gerlik”, Marmara Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Cilt III, Sayı 1, 2016. s. 45-69.
• 2. Eckmann, Janos. Harezm Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, Türk Dil Kurumu Yayınları. -Ankara: 2017.
• 3. Ayverdi, İlhan. Kubbealtı Lugatı Asırlar Boyu Tarihi Seyri İçinde Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Seçil Ofset, İstanbul: 2010.
• 4. Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Sözlük, (Yay. Haz. Aydın Sami Güneyçal), 13. Baskı, Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1996.
• 5. TDK Türkçe Sözlük. TTK Basımevi, Ankara: 1998.
• 6. Taeschner, Franz. “İslâm Ortaçağında Futuvva Teşkilâtı”, İÜ. İktisat Fakültesi Mecmuası, C.XV. 1953. s.3-32.
• 7. Karasoy, Yakup. “Âhi Kelimesi Ve Türk Kültüründe Âhilik”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. S. 14, 2003. s. 1-23.
• 8. Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvet” TDV İslam Aksiklopedisi, C.XIII, 1996. s. 261-263.
• 9. Davlatova, Saodat Tilovberdievna. “Risala as a collection of statues and rules concerning handicraft” [Zanaatla İlgili Kural ve Kaidelerin Bir Nizamnamesi Olarak Risale], Molodoy Uçoni, 4 (63), 2014. s. 739-743.
• 10. Çakmak, Serkan. “Jarring Koleksiyonundan Uygurca Meslek Risaleleri, Giriş-İnceleme-Metin-Dizin”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, Erzurum: 2016.
• 11. Kur’ân-ı Kerîm Açıklamalı Meâli, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları/86-G, Ankara: 2015.
• 12. Sami, Şemseddin. Kâmûs-ı Türkî, 7. Baskı, Çağrı Yayınları, İstanbul: 1996.
• 13. Alyılmaz, Semra. Risâle-i Mûze-dûzluk (İnceleme-Metin-Dizin.), Elik Yayınları, Ankara: 2011.