TARİHSEL SÜREÇTE TÜRK KADINI İÇİN BİR İLETİŞİM YÖNTEMİ: "MANİ SÖYLEME GELENEĞİ"

Yıl 2024, Sayı: 119, 69 - 90, 30.09.2024

Pamuk Nurdan Gümüştepe

https://doi.org/10.59358/ayt.1534110

Öz

Anonim Türk halk şiirinin en küçük nazım biçimi olarak kabul edilen mâni, tarih boyunca hem Anadolu’da hem de Anadolu dışındaki Türk coğrafyasında yaygın olarak kullanılmıştır. Mâniler halk kültürüne ait diğer ürünler gibi; Türk insanının yaşantısına, değerlerine, dünya görüşüne dair pek çok ipucunu bünyesinde barındırır. Daha ziyade kadınlar tarafından icra edildiği görülen mâni söyleme geleneği, Türk kadın yaşamına ait çeşitli kesitlerde ortaya çıkan ve özel bir iletişim işlevini de yüklenen bir üründür. “Mâni tipi iletişim” olarak da isimlendirilebilecek olan bu özelliği sayesinde kadın icracılar tarafından çağlar boyunca kendisini ifade etmede bir yöntem olarak seçildiği görülmüştür. Bu araştırmada, Türk coğrafyasının çeşitli bölgelerinden örnek olarak seçilen mânilerin, Türk kadını için ne çeşit bir iletişim işlevi barındırdığı, daha ziyade hangi duygu ve düşünceleri ifade etmede bu türün kullanıldığı incelenmiştir. Genç bir kızın evlilik konusundaki eğilimini veya tercihini, evladını askere uğurlayan bir annenin ona olan özlemini, gelin-kaynana, karı-koca gibi ikili ilişkilerde yaşanan çeşitli sıkıntıları, zorlu yaşam koşullarında kadın olarak baş ettiği hususları, talihsizliklerini, onu güldüren eğlendiren konuları ve daha pek çok durumu ifade etmek için Türk kadınının en çok kullandığı iletişim yönteminin “mâni söyleme geleneği” olduğu tespit edilmiştir. Bu bağlamda toplum içinde kimi zaman çeşitli kısıtlamalara uğrayan kadınların, sözlü kültüre ait bir ürün olan mâniler yolu ile kurduğu iletişimin halk edebiyatı ürünlerinin işlevselliğini de ortaya koyduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Kültür, iletişim, mâni, kadın, ifade yöntemi

A Method of Communication for Turkish Women in History: “The Tradition of Telling Mani”

Öz

The mani, which is regarded as the smallest form of poetry of the anonymous Turkish folk poetry, has been widely used throughout history, both in Anatolia and Turkish regions outside of Anatolia. Like other products of folk culture, mani contains many clues about the life, values and world view of the Turkish people. The tradition of composing and reciting manis, which is predominantly observed to be practiced by women, emerges in various aspects of Turkish women's lives and carries a special communicative function. Thanks to this feature, which can also be called a “type of mani communication”, it has been observed that women performers have chosen it as a method to express themselves throughout ages. This study examines the communicative functions that manis, selected from various regions of the Turkish world, serve for Turkish women, and the emotions and thoughts that this genre primarily expresses. It has been determined that the “mani recitation tradition” is the most frequently used method of communication for Turkish women to express a wide range of situations, including a young girl's inclination or preference for marriage, a mother's longing for her son sent off to military service, and the various difficulties experienced in relationships, such as those between a bride and her mother-in-law or between husband and wife, the challenges women face in harsh living conditions, their misfortunes, and the topics that amuse and entertain them. In this context, it has been seen that the communication established by women, who sometimes faced various restrictions in society, through manis, which are a product of oral culture, also reveals the functionality of folk literature works.

Anahtar Kelimeler

Culture, communication, mani, woman, expression method

Исторический Процесс Взаимодействия Женщин в Турецкой Культуре: Традиция Исполнения “Мани”

Öz

Мани, признанное самой малой формой стихотворного выражения в анонимной тюркской народной поэзии, использовалось на протяжении истории как в Анатолии, так и за её пределами – в регионах с тюркским населением. Мани, как и другие элементы народной культуры, содержит информацию о жизни, ценностях и мировосприятии тюркского народа. Традиция исполнения мани, преимущественно наблюдаемая среди женщин, представляет собой жанр устного народного творчества, который возникает в различных аспектах жизни тюркской женщины и выполняет особую коммуникативную функцию. Эта особенность, которую также можно назвать "коммуникацией в жанре мани", была выбрана женщинами-исполнительницами как способ самовыражения на протяжении веков. В данном исследовании рассматривается коммуникационная функция мани среди тюркских женщин на основе примеров, взятых из различных регионов тюркского мира, а также в каких случаях этот жанр используется для выражения определённых эмоций и мыслей. Неоспорим тот факт, что традиция исполнения мани является наиболее используемым способом коммуникации тюркскими женщинами для выражения широкого спектра ситуаций. Примером могут послужить предпочтения молодой девушки относительно брака, тоска матери по сыну, отправленному на военную службу, различные трудности в отношениях между невесткой и свекровью или мужем и женой, проблемы, с которыми сталкиваются женщины в сложных жизненных условиях, их несчастья, а также темы, которые развлекают и радуют их. В этой связи очевидно, что коммуникация, выстраиваемая женщинами-исполнительницами, посредством такого жанра фольклора как мани, периодически сталкивающихся с различными ограничениями в обществе, демонстрирует функциональность произведений народной литературы.

Anahtar Kelimeler

Культура, коммуникация, мани, женщина, метод выражения

Тарихи Үдерісте Түрік Әйелдері Үшін Байланыс Әдісі: “Мани Аыту Дәстүрі”

Öz

Анонимді түрік халық поэзиясының ең кіші өлең үлгісі ретінде қабылданған мани, тарих бойында тек Анадолы өңірінде ғана емес, сонымен бірге Анадолының сыртындағы түркі географиясында да кеңінен қолданылып келген. Манилар халық мәдениетіне тиесілі басқа да өнімдер сияқты, түркі халқының өмірі, құндылықтары, дүниетанымы туралы көптеген ақпараттарды қамтиды. Көбінесе әйелдер тарапынан орындалатыны байқалатын мани айту дәстүрі, түрік әйелінің өміріндегі әртүрлі көріністерде пайда болып, арнайы байланыс құралы ретінде қолданылатын шығарма. «Мани түріндегі байланыс» деп аталатын бұл ерекшелігі арқылы әйел орындаушылар ғасырлар бойы өз ойын білдіру тәсілі ретінде таңдағаны көрінеді. Бұл зерттеуде, түрік географиясының әртүрлі аймақтарынан таңдап алынған манилердің түрік әйелі үшін қандай байланыс қызметін атқаратыны, көбінесе қандай сезімдер мен ойларды білдіруде осы түрдің қолданылғаны талданған. Жас қыздың некеге қатысты көзқарасын немесе таңдауын, баласын әскерге аттандырған ананың сағынышын, келін-ене, әйел-ер арасында туындайтын түрлі қиындықтарды, ауыр өмір жағдайларында әйел ретінде жеңген мәселелерді, сәтсіздіктерін, оны күлдіретін, көңілін көтеретін жағдайларды және тағы да басқа көптеген мәселелерді білдіру үшін түрік әйелінің ең көп қолданатын байланыс әдісі «мани айту дәстүрі» болғаны анықталды. Осы тұрғыда қоғам ішінде кейде әртүрлі шектеулерге ұшырайтын әйелдердің, ауызша мәдениетке тән мани арқылы құратын байланысы халық әдебиетінің функционалдығын да көрсетеді.

Anahtar Kelimeler

мәдениет, байланыс, мани, әйел, білдіру тәсілі

Kaynakça

• Akalın, Ş. H. vd. (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Artun, E. (2007). Türk Halk Kültüründe Mâni Söyleme Geleneği, Mânilerin İletişim Boyutu ve İşlevselliği. İçinde Uluslararası Türk Medeniyetlerinde Sözlü Kültür Geleneği (Türk Dünyasında Mâniler) Sempozyumu Bildirileri (ss. 21-31). İzmir: Egeli Araştırmacı ve Yazarlar Birliği.
• Başgöz, İ. (1986). Manilerimizin Başlıca Temleri. İçinde Folklor Yazıları (ss. 230-241), İstanbul: Adam.
• Bayar, M. (2007). Bolvadin Mânileri. İçinde Uluslararası Türk Medeniyetlerinde Sözlü Kültür Geleneği (Türk Dünyasında Mâniler) Sempozyumu Bildirileri (ss. 355-358). İzmir: Egeli Araştırmacı ve Yazarlar Birliği.
• Boratav, P. N. (2014). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. Ankara: BilgeSu.
• Çalışır, G., Uncu, G. (2018). Sözlü Kültürün Sözlü İletişimle Harmonisi̇: Şahmeran. İNİF-E Dergi, 3(2), 9-24.
• Çevik, M. (2015). Bedduanın Estetik İfadesi̇: Mânilerde Kargışlar. Türkbilig, (30), 1-21.
• Dizdaroğlu, H. (1969). Halk Şiirinde Türler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Erdoğan, İ. (2011). İletişimi Anlamak. Ankara: Pozitif.
• Ergin, M. (2011). Dede Korkut Kitabı 1. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Eyce, B. (2000). Tarihten Günümüze Türk Aile Yapısı. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi, 1(4), 223-244.
• Geçikli, F. (2013). Halkla İlişkiler ve İletişim. İstanbul: Beta.
• Gökalp, Z. (1976). Türk Medeniyeti Tarihi. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Gülbeyaz, K. (1998). Tokat Merkez Köyleri Mânilerinin Derlenmesi ve İncelenmesi. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi). İstanbul Teknik Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Hasan, H. (2007). Makedonya Türklerince Söylenen Mânilerin Belli Başlı Konuları. İçinde Uluslararası Türk Medeniyetlerinde Sözlü Kültür Geleneği (Türk Dünyasında Mâniler) Sempozyumu Bildirileri (ss. 144-149). İzmir: Egeli Araştırmacı ve Yazarlar Birliği.
• Hasanova, N. (2007). Mânilerde Türk Kadınının Yaşamı. İçinde Uluslararası Türk Medeniyetlerinde Sözlü Kültür Geleneği (Türk Dünyasında Mâniler) Sempozyumu Bildirileri (ss. 325-333). İzmir: Egeli Araştırmacı ve Yazarlar Birliği.
• İlgün, F. B. (2009). Türk Mânilerinde Anne ve Evlat İlişkisi Üzerine İncelemeler. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Sakarya Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• İnayet, A. (2013). Uygur “Yar-Yar” Ve “Öleñ” Koşakları Üzerine. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 1(2), 25-35. Kaplan, H. (2023). Kadın Âşıklar. Ankara: Nobel.
• Karaağaç, G., Açıkgöz, H. (1998). Azerbaycan Bayatıları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaya, D. (2010). Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ.
• Keskin, A. (2020). Türk Kültüründe Alkışlar (Dualar/İyi Dilekler) ve Kargışlar (Beddualar/Kötü Dilekler). Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Keskin Vural, İ. (2012). İletişim Süreci. İçinde H.İ. Gürcan (Ed.), Medya ve İletişim (ss. 2-15). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi.
• Kınalıbaş, M. (2012). Kütahya Mânileri Üzerine Bir İnceleme. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Dumlupınar Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kütahya.
• Köksel, B. (2012). 20. Yüzyıl Âşık Şiiri Geleneğinde Kadın Âşıklar. Ankara: Akçağ.
• Köprülü, M. F. (2009). Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: Akçağ.
• Ong, W. J. (2014). Sözlü ve Yazılı Kültür Sözün Teknolojileşmesi. İstanbul: Metis.
• Oskay, Ü. (2011). İletişimin ABC’si. İstanbul: Der.
• Öger, A. (2005). Kıbrıs Türk Mânileri. İçinde İ. Bozkurt, A. Nesim, Ş. Öznur (Haz.), KIBATEK-YDÜ XI. Uluslararası Edebiyat Şöleni Bildiriler (ss. 7-11), 23-28 Ekim 2005, Kıbrıs: Yakın Doğu Üniversitesi.
• Önal, M. N. (2000). Dobruca Romanya Türklerinin Mânileri ve Mâni İncelemeleri. İçinde 4. Uluslararası Kıbrıs-Balkanlar-Avrasya Türk Edebiyatları Sempozyumu, (09-14 Mayıs 2000) (ss. 169-206), Struga (Makedonya).
• Önal, M. N. (2007). Muğla Mânilerinde Günlük Yaşam. İçinde Uluslararası Türk Medeniyetlerinde Sözlü Kültür Geleneği (Türk Dünyasında Mâniler) Sempozyumu Bildirileri (ss. 369-388). İzmir: Egeli Araştırmacı ve Yazarlar Birliği.
• Tezel, N. (1941). Bilmeceler ve Mâniler. Ankara: Yeni Cezaevi.
• Uğurlu, M. (2018). Adana Mâni Söyleme Geleneği ve Adana’da Söylenen Mâniler (Derleme/İnceleme). (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Çukurova Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Adana.
• Yardımcı, M. (Erişim: 05.08.2024). Batı Trakya Türkleri Halk Edebiyatı ve Türk Dünyası Folkloruna Mukayeseli Bir Bakış. I. Uluslararası Batı Trakya Türkleri Araştırmaları Kongresi 2005, Münih/Almanya https://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/yardimci_trakya.pdf
• Yıldız, N. (2007). Kırım Tatar Türklerinin Mane, Çın ve Beyitleri. İçinde Uluslararası Türk Medeniyetlerinde Sözlü Kültür Geleneği (Türk Dünyasında Mâniler) Sempozyumu Bildirileri (ss. 194-212). İzmir: Egeli Araştırmacı ve Yazarlar Birliği.
• Yolcu, M. A. (2011). Balıkesir’den Derlenen Mâniler Üzerinde Bir Araştırma. (Yayımlanmış Doktora Tezi). Balıkesir Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Balıkesir.
• Zaripova Çetin, Ç. (2016). Kazan Tatar Mânilerinde Kadınların Talihsiz Kaderi. A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi (TAED), (57), 1619-1636.