İslâm’da Mezar Şekli: Türk-İslâm Örneği

Yıl 2023, Sayı: 17, 82 - 106, 30.06.2023

Meryem Gökdere

Öz

Mezar yapımı, şekli ve süslemesi mevzusunun tıpkı diğer bilim dallarında olduğu gibi İslâm hukukunu da ilgilendiren bir tarafı vardır. Nitekim İslâm, insan hayatının her alanında birtakım düzenlemeler yapmış ve insanlar için sınırlar çizmiştir. Bu çalışmada, mezar yapımı ve süslemesi inceleme konusu yapılıp İslâm’a uygun mezar şeklinin nasıl olması gerektiği ele alınmıştır. Hz. Peygamber’in konuyla ilgili hadis-i şerîflerine yer verilmiş ve İslâm âlimlerinin mevzubahis rivayetleri nasıl değerlendirdikleri irdelenmiştir. Ayrıca toplumun her kesiminde farklılaşması mümkün olan mezar yapımı ve mezar taşı süslemesi gibi uygulamaların geleneklerle iç içe olduğuna değinilmiştir. Bu bağlamda Türklerin Müslüman olmadan evvel ölü gömme ve mezar süsleme ile ilgili eylem ve inançlarını kısmen de olsa Müslümanlaşma sonrasında devam ettirdikleri söylenmiştir. İslâm fıkhının kültür, sanat ve estetikle olan bağlantısı ve bütün toplumlara birden hitap etmesi, İslâm hukukunu bu türden toplumsal ve manevî unsurlarla birlikte değerlendirmeyi gerekli kılmaktadır. Nitekim her toplumun kendini ifade etme biçimi ve hayat düzeni farklıdır. Bu minvalde çalışmamızda ilk olarak İslâm hukukunda mezar yapımı ve süslemesi ile ilgili fıkhi görüşlere yer verilerek mezarların iç ve dış tasarımının nasıl olması gerektiği sorgulanacaktır. Dünyevî zevklere hitap eden ve sırf sanatı ön plana çıkaracak şekilde inşa edilen mezarlıklar, mezar ziyaretinde bulunan insanın dünyayı unutup ahireti hatırlaması ve üzülmesi yerine, kendisine dünyevî sanat ve lezzetleri hatırlatan mezar mimarisi ile meşgul olmasına sebebiyet verebilir. Konumuz bakımından önemli görülen tasvir yapma meselesi de mezarlıklar bağlamında ele alınacak ve ulemânın konuyla ilgili görüşleri zikredilecektir. Ayrıca Türklerin İslam öncesi ve İslam sonrasında inşa ettikleri mezar yapıtları mukayese edilerek, Müslümanlaşma sonrasında yaptıkları mezarlarda İslâmî kurallara ne ölçüde uydukları incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

mezar, islam hukuku, islam tarihi, kabirler, türk gelenekleri, dikilitaş

شكل القبر في الاسلام نموذج الاسلام التركي

Öz

موجز

موضوع بناء القبر وشكله وتزيينه كما يدخل في العلوم الاخرى يدخل في علم الفقه الاسلامي وذلك لان الاسلام قد نظم حياه الانسان ووضع لها ضوابط هذه الدراسه تمت دراسه بناء القبر وتزيينه وكيفيه موافقه شكل القبر للاسلام اما الرجوع الى احاديث النبي صلى الله عليه وسلم تم تدقيق اراء العلماء في هذه الاحاديث بالاضافه الى ان البحث تطرق لاختلاف الاختلاف بناء القبور وشكلها بناء على الاعراف لدى الناس بالاضافه الى ذلك تطرق البحث لاختلاف لتناسب اختلاف بناء القبور وشكلها مع اختلاف الاعراف والعادات في هذا السياق ذكرنا ان الاتراك قبل ان يدخلوا الى الاسلام كانوا يمارسون بعض العادات في دفن الميت وتزيين القبر كذلك مارسوا تلك بعض تلك العادات ولو جزئيا بعد ان دخلوا الى الاسلام ارتباط الاسلام فقه الاسلامي بالفن والجمال والثقافه ومخاطبته للمجتمعات المختلفه يحتم علينا دراسه هذا الموضوع الفقهي في مجتمعه وبيئته لأن لكل مجتمع طريقته الخاصة في التعبير عن نفسه هذا الاطار اولا سوف نبحث في دراستنا الاراء الفقهيه حول بناء القبر وتصميمه من الداخل والخارج القبور المبنيه بشكل يظهر الاذواق الدنيويه والجمال السطحي الخارجي بدلا من ان تذكر الزائره بالاخره وتونسيه الدنيا يمكن ان تلهيه بالفن المعماري المرتبط بزينه الدنيا وجمالها وزخارفها وبهرجها سوف نتناول مساله التصوير المتعلقه بموضوعنا ونبين اراء العلماء في ذلك. كما اننا سنجري مقارنه بين بوري الاتراك التي بنوها قبل اسلامهم وقبورهم التي بنوها بعد اسلامهم
لنرى مقدار التزام الاتراك بضوابط واحكام الفقه الاسلامي في بناء القبور وتصميمها

Anahtar Kelimeler

الاسلام, قبر, االحجر التنصوب, الفقه الاسلامي, تقاليد الاتراك

Tomb Shape in Islam: Example of Turkish-Islamic

Öz

The subject of tomb construction has a side that concerns Islamic law, just as it does in other branches of science. In this study, the construction and decoration of the tomb was examined and how the tomb shape should be in accordance with Islam was discussed. The hadiths of the Hz. Prophet on this subject are included and how Islamic scholars evaluate the narrations in question is examined. It has been observed that some groups have a more strict stance on this issue, while others have a more moderate approach to the issue. In addition, it has been mentioned that practices such as tomb making and tombstone decoration, which can be differentiated in every part of the society, are intertwined with traditions. In this context, it is said that the Turks continued their actions and beliefs about burial and grave decoration before they became Muslims, albeit partially, after their conversion to Islam. Islam is not against decoration and art, but to prevent objectionable practices such as sanctifying cemeteries or worshiping on graves the tomb is made high from the ground, it is very ostentatious and ornate, there are sculptures on its walls, etc. Processing images, constructing a mosque or other buildings on the grave, and not having elements that prevent contemplation and thinking about death were deemed more suitable for the essence of Islam. In this respect, in our study, first of all, opinions about the construction and decoration of tombs in Islamic law will be given and how the interior and exterior design of the tombs should be questioned. The issue of depiction, which is important for our subject, will also be discussed in the context of cemeteries and the views of the scholars on the subject will be mentioned. In addition, the extent to which the Turks, who are an example of the interaction of culture and Islamic law, comply with Islamic rules in the tombs they built after Islamization will be examined.

Anahtar Kelimeler

Islamic history, Islamic law, tomb, stele, turkish tradition

Kaynakça

• Ahmedova, Zamira. Türkler Arasında İslâmiyet’in Yayılmasında Tasavvufun Rolü. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Aksoy, Mustafa. “Türkistan’dan Anadolu’ya Koç-Koyun Heykelleri ve Balballar”. Yeni Türkiye 53/Türk Dünyası Özel Sayısı-I (2013), 664-669.
• Algül, Hüseyin. “Mescid-i Dırâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2004. Erişim 14 Mayıs 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/mescid-i-dirar
• Alsan, Şenay Sayın. “İslamiyet’te Tasvir Yasağı ve Türk Mimari Süsleme Sanatında İnsan Figürünün Kullanımı”. The Journal of Social Science 3/5 (Şubat 2019), 285-313. https://doi.org/10.30520/tjsosci.512418
• Belek, Kayrat. “Kırgızistan’da Yeni Bulunan Karahanlı Dönemine Ait Damgalı Türk-İslam Kitabeleri”. XVII. Türk Tarih Kongresi, Ankara: 15-17 Eylül 2014: Kongreye Sunulan Bildirler: II. Cilt - I. Kısım: Orta Asya ve Kafkasya Tarihi 2 (2018), 143-157.
• Biçici, H. Kâmil. “Yazılı Araştırmalar Işığında Türkiye Mezar Taşlarına Toplu Bir Bakış”. EKEV Akademi Dergisi 26 (2006).
• Bozkurt, Nebi. “Sanduka”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2009. Erişim 23 Nisan 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/sanduka
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîh-i Buhârî. Beyrut: Daru İbn Kesir, 1. Basım, 1423. Çam, Nusret. İslâmda Sanat Sanatta İslâm. Ankara: Akçağ Yayınları, 6. Basım, 2016.
• Çoruhlu, Yaşar. “Orta-Asya’dan Anadolu’ya Lahit veya Taş Sandukalarda Görülen Hançer-Bıçak Tasvirlerinin Sembolizmi”. I. Eyüpsultan Sempozyumu: Tebliğler.
• Çoruhlu, Yaşar. “Türklerde Kurgan Tipi Mezarın Ortaya Çıkışı”. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları 15 (2010).
• Dede Kodaman, Mehtap. “Selimiye Camii Süslemelerinde Türk-İslam Estetiğinin Sınırları”. Türk ve İslam Dünyası Sosyal Araştırmalar Dergisi = The Journal of Turk & Islam World Social Studies 5/17 (2018).
• Diyarbekirli, Nejat. “Türkler’de Mezar Yapısı ve Defin Merasimleri”. Türk Kültürü Araştırmaları 28/1-2 (1990).
• Elbânî, Muhammed Nâsırüddin. Cenazelere Dair Hükümler ve Bid’atleri. çev. M. Beşir Eryarsoy. İstanbul: Guraba Yayınları, 2009.
• Gülgen, Hicabi. “Tasavvuf Kültürünün Mezar ve Mezar Taşlarına Etkisinde Bursa Örneği”. Uluslararası Bursa Tasavvuf Kültürü Sempozyumu 4 4 (2005).
• Heytemî, İbn Hacer. el-Fetâvâ’l-Kübrâ el-Fıkhiyye. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İmâm Birgivî. Bid’at ve Müstehâb Kabir Ziyaretleri. çev. A. Muhammed Beşir. thk. Muhammed el-Humeyyis. İstanbul: Guraba Yayınları, ts.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 3. Basım, 1986.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 39. Basım, 2015.
• Karaca, Faruk. “‘Mezar Taşlarına Yansıyan Şekliyle’ Türk Kültüründe Hayat ve Ölümle İlgili Bazı Değerlendirmeler”. İslâmî Araştırmalar 14/3-4 (2001).
• Karaman, Fikret. “Cenaze Defni ve Kabir Ziyareti Üzerine Bir İnceleme”. Diyanet İlmi Dergi 35/2 (1999)
• Kemaloğlu, Muhammet. “XI. -XIII. Yüzyıl Türkiye Selçuklu Devletinde Dini Eserlerinden Kümbet-Türbe-Ziyâretgâh-Namazgâh ve Câmîler”. Akademik Bakış: Uluslararası Hakemli Sosyal Bilimler E-Dergisi 39 (2013), 1-18.
• Kılavuz, Bülent Nuri. “Farklı Bir Mezar Anıtı Olarak Açık Türbeler: Muş Örnekleri”. Turkish Studies - Social Sciences 15/1 (ts.), 389-424.
• Koçak, Muhsin vd. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 4. Basım, 2017.
• Makdisî, Abdullah b. Ahmed b. Kudame. el-Muğnî fî Fıkhi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel eş-Şeybânî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1. Basım, 1405.
• Makdisî, Muhammed b. Müflih. Kitâbu’l-Furu’ ve meahu Tashîhu’l-Furu’ li Alâuddîn Ali b. Süleyman el-Merdâvî. thk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî. Müessesetü’r-Risale, 1. Basım, 1424.
• Malik b. Enes. el-Muvatta’. thk. Muhammed Mustafa el-A’zamî. Müessesetü Zeyd b. Sultan el-Nehyan, 1425.
• Nevevî, Yahya b. Şerif. el-Minhâc fî Şerh-i Sahîh-i Müslim b. Haccâc. (Basım yeri) Müessesetü Kurtuba, 2. Basım, 1414.
• Nişabûrî, Ebu’l- Hüseyn Müslim b. el-Haccac. Sahîh-i Müslim. thk. Ebû Kuteybe Nazar Muhammed el-Fâryâbî. Riyâd: Dâru Tayyibe, 1. Basım, 2006.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sufîliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1. Basım, 1996.
• Özkeçeci, İlhan. “İlk Dönem Hâkânî (Karahanlı) Camilerindeki Bazı Tuğla Süsleme Unsurları”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 5/4 (2016).
• Öztürk, Levent. “Hz. Peygamber Döneminde Cenazeler ve Kabirler: Bakî‘a Uçan Vücûd-ı Câvidânîler”. İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 2/4 (2004).
• Peskes, Esther. “18. Asırda Tasavvuf ve Vehhâbilik”. çev. Mehmet Çelenk. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2003), 413-429.
• Ragheb, Youssef. “İslam Hukukuna Göre Mezarın Yapısı”. Türk Tarih Kurumu Yayınları 6 (1996)
• Remlî, Şemseddin Muhammed b. Ebi’l-Abbâs Ahmed b. Hamza b. Şihabeddin. Nihâyetü’l-Muhtâc ilâ Şerhi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-İlmiyye, ts.
• Sağıroğlu Arslan, Aslı. “‘Taşlar Konuşur’: Türk Mezar Taşlarının Biçim Dili”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 3/6 (2017), 1923-1937.
• Serahsî, Muhammed b. Ahmed b. Ebî Sehl Şemsü’l-Eimme. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1414.
• Sicistânî, Ebû Dâvud. Sünen-i Ebî Dâvud. thk. Şuayb el-Arnavut - Muhammed Kâmil Karabelli. Dımeşk: Dârü’r-Risâletü’l-Âlemiyye, 1. Basım, 2009.
• Suhaybânî, Abdullah b. Ömer b. Muhammed. Ahkâmu’l-Mekâbir fi’ş-Şeriati’l-İslâmiyye. Demmam: Daru İbni’l-Cevzî, 1426.
• Sütcü, Çiğdem - Özçelik, Fatih. “Kültürümüzün Bir Parçası: Mezarlar ve Mezar Taşları”. Düzce’de Tarih Kültür ve Sanat, 321-336.
• Şafiî, İmam Muhammed b. İdris. el-Umm. thk. Rıfat Fevzi Abdulmuttalib. Dâru’l-Vefâ, 1422.
• Şeybânî, Ebû Abdillâh Muahmmed b. el-Hasen b. Ferkad. el-Aslu’l-Ma’ruf bi’l-Mebsût. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afğânî. Karaçi: İdâretü’l-Kur’ân ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, ts.
• Şeybânî, Muhammed b. el-Hasen. Kitâbu’l-Âsâr. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afğânî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbu’l-İlmiyye, 2. Basım, 1413.
• Şeyh Nizam. el-Fetâva’l-Hindiyye. Yayın yeri: Dâru’l-Fikir, 1411.
• Tatlı, Bekir. “Türk-İslâm Mimarisinde Yazılı Süsleme ve Hadis Kullanımı”. 1. Ulusal Cami Mimarisi Sempozyumu. sayfa numarası Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, 2012.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ. el-Câmiu’s-Sahîh Sünen-i Tirmizî. thk. Ahmed Muhammed Şakir. Beyrut: Dâru İhyâi’t- Türâsi’l- Arabî, ts.
• Tümer, Günay. “Atalar Kültü”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1991. Erişim 17 Mayıs 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/atalar-kultu
• Türk, Hümeyra - Kara, Hacer. “Konya’daki Osmanlı Türbeleri’nde Mezar Taşları”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (2021), 835-876.
• Ünlüsoy, Kamile. “İhvân-ı Müslimîn’in Kabir Ziyaretleriyle İlgili Görüşleri ve Muhaliflerinin Eleştirileri Üzerine Bir Değerlendirme”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 44 (2020).
• Venşerîsî, Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Yahya. el-Mi’yâru’l-Ma’rib ve’l-Câmiu’l-Mağrib an Fetâvâ Ehli Ifrîgiyye ve’l-Endülüs ve’l-Mağrib. thk. Muhammed Hacî. Kuveyt: Vizâretu’l- Evkâf ve Şuûni’l- İslâmiyye, 1401.
• Vizâratü’l-evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmiyye. el-Mevsûatu’l-Fıkhiyye el-Kuveytiyye. Kuveyt: Dâru’s-Selâsil, 1427. Yaşaroğlu, Hasan. “İslam’da Resim-Heykel Yasağı ve Ahmet Hamdi Akseki’nin Konu Hakkındaki Görüşleri”. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/9 (2016).
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Acbü’z-Zeneb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1988. Erişim 11 Mayıs 2022.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/acbuz-zeneb
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’an Dili. İstanbul: Azim Dağıtım, 2012.
• Yıldırım, Savaş. “Tarsus Arkeoloji Müzesi’ndeki Osmanlı Dönemi Mezar Taşları”. Tarih Araştırmaları Dergisi 32/53 (Mayıs 2013), 303-329. https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000544
• Yılmaz, Edip. “Tarihi Mezar Taşı Kitabelerinde Ayet, Hadis ve Güzel Sözlerden Örnekler”. Siirt Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/2 (2020). Zeydan, Abdulkerim. el-Vecîz. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1422.