تصدّر اللغة العربية كلغة دين في الدولة الإباضية / الرستمية

Yıl 2023, Sayı: 17, 24 - 49, 30.06.2023

Ali Yılmaz , Mahmoud Benras

Öz

ساهمت الفتوحات الإسلامية خاصة بعد عهد عمر بن الخطاب (ض) في التقاء الكثير من الشعوب و الاجناس مع بعضها، حيث اجتمعت لأول مرة بلاد فارس وبلاد الأناضول و شعوب كثيرة من إفريقيا تحت مظلّة واحدة رغم أنّها لم تكن تتحدّث نفس اللغة، لكن مع مرور الوقت بدأت بعض الخلافات تخرج إلى الواجهة، حيث تجمعت بعض المجموعات التي تشكلت في المجتمع الإسلامي أكثر قليلاً خلال فترة الدولة الأموية خاصة، وشكلت معارضة جادة للنظام القائم وحاولت إيجاد قاعدة في الأراضي البعيدة عن المركز، و نجد مثالا لذلك الإباضية الذين انفصلوا عن الخوارج، حيث أسس زعيم هذه المجموعة المعارضة، عبد الرحمن بن رستم الفارسي أول دولة خوارج / إباضية مستقلة في شمال إفريقيا، على الرغم من أن الديموغرافيا كانت من الغالب البربري في الجغرافيا التي تأسست فيها هذه الدولة الجديدة ، إلا أن الدولة لم تجبرهم على التواصل باللغة العربية، لكن لأنّها لغة دينهم فإنّهم قبلوها كلغة رسمية للدولة، و اللغة البربرية لغة التواصل في المجتمع، على الرغم من أن الإمام المؤسس كان من أصل فارسي، إلا أنّ القائمين على الدولة الرستمية راعوا التركيبة السكانية، حيث فضلوا طريقًا وسطيًا بالتركيز على اللغة العربية، دون تهميش اللغة البربرية.

Anahtar Kelimeler

الرستميون, البربر, عبد الرحمن بن رستم, العربية

İBÂZÎ/RÜSTEMÎ DEVLETİ’NDE ARAPÇANIN DİN DİLİ OLARAK ÖNE ÇIKMASI

Öz

Hz. Ömer zamanında başlayan Arap yarımadası dışındaki fetihler, Müslümanların diğer ırk ve milletlerle tanışmasını sağlamıştır. Onun zamanında İran, Anadolu ve Afrika İslâm’la tanışmış ve aynı dilleri konuşmadıkları hâlde fetih hareketleri başarı ile devam etmiştir. Fetihlerle birlikte hem yeni Müslüman olan milletler hem de Arapların kendi aralarında bazı fikri ayrılıklar başlamıştır. İslam toplumunda oluşan bazı muhalif gruplar, Emevî Devleti zamanında biraz daha toparlanarak mevcut siteme karşı ciddi muhalefet oluşturmuş, merkezden uzak topraklarda taban bulmaya çalışmışlardır. Oluşan bu muhalif gruplardan birisi de Hâricîlerden ayrılan İbâzîlerdir. Bu muhalefet grubunun lideri Abdurrahman b. Rüstem, Kuzey Afrika’da ilk bağımsız Hâricî/İbâzî Devleti’ni kurup imam olarak seçilmiştir. Yeni devletin kurulduğu coğrafyada demografi Berberî ağırlıklı olmasına rağmen onları Arapça okuyup yazmaya zorlamamakla birlikte inandıkları dinin dili Arapça olmasından dolayı toplumda tebliğ dili Berberîce, idarenin resmî dili de Arapça olarak seçilmiştir. Devletin imamı İbn Rüstem, ana dili olan Farsçayı neredeyse hiç gündeme getirmemiştir. Kurucu imam, Fars asıllı olmasına rağmen demografik yapıyı göz önüne alan başlangıçta Rüstemî idarecileri Berberîceyi resmi dil yapıp yeni maceralara sapmadan İslam’ın temel kaynaklarının da dili olan Arapçayı merkeze alarak orta bir yol tercih etmiştir. Berberîler devletin bu yaklaşımıyla Arapçayı içselleştirmelerine ve bazı ortak kelimeler kullanılarak Rüstemîlik şuurunu ön plana alarak bir asrı aşkın süreçte dilsel herhangi bir sorun yaşamamışlardır.

Anahtar Kelimeler

Rüstemîler, Berberîler, Abdurrahman b. Rüstem, Arapça

The Prominence of Arabic as the Language of Religion in the Ibadi/Rustami State

Öz

Muslims were able to interact with people of different racial and ethnic backgrounds thanks to trans-Arab conquests, which began during the rule of Hazrat Omar. During his time, Islam also expanded to Iran, Anatolia, and Africa, and even though they did not share the same language, the conquest movements continued successfully. Conflicts between the newly converted Muslim nations and the Arabs arose as a result of the conquests. During the Umayyad State, some opposition groups already in Islamic society came together more, formed significant opposition to the existing order, and sought support in areas remote from the center. Moreover, the Ibadis, who diverged from the Kharijites, is one of several oppositional groups that emerged. Abdurrahman b. Rüstem, the leader of this resistance movement, was appointed as an imam and founded the first independent Kharijite/Ibadi State in North Africa. The demography was predominantly Berber in the geography where the new state was established, and they did not force Berber to read and write in Arabic. Berber was the communication language, while Arabic served as the official language of the government because it was the language of the religion they followed. The imam of the state, Ibn Rustam, rarely brought up his mother tongue, Persian. Even though the founding imam is of Persian descent, Rustami administrators chose a moderate course by focusing on Arabic, the language of the primary sources of Islam, without declaring other languages as the official language and veering to new adventures. By adopting some common words and a Rustamian consciousness, the state resulted in greater Muslim Berbers internalizing Arabic and prevented a century.

Anahtar Kelimeler

Rustamites, Berbers, Abdurrahman b. Rustam, Arabic

Kaynakça

• Arı, Mehmet Salih. Hâricîlerin Kurduğu Devlet Rüstemîler. İstanbul: Bilge Adamlar, 2009.
• Bârunî, Süleyman b. Şeyh Abdillah. el-Ezhâru’r-rıyâdiyye fî eimme ve mulûki’l-İbâdiyye. Tunus: y.y, 1986.
• Begdurî, Megrin b. Muhammed. Siyer-i meşâyih Nefûse. Epub: Müessesetü Taveleti’l-Fikriyye, 2009.
• Behhâz, İbrahim. ed-Devletu՚r-Rüstemiyye. Gerdâye: Gerdâye: Cemʿiyyetu՚t-Türâs, 1993.
• Bekrî, Ebû Abdullah. el-Muğrib fi zikri biladi İfrikya ve’l-Mağrib. Cezayir: Matbaatü’l-Hükûme, 1957.
• Buğrakbe, Muhammed. “Dirasetü vasikin tarihiyyetin li’l-imâmi Eflah b. Abdilvahhab er-Rüstemî bi ünvan: en-Nesîhatü’l-âmme mine’l-imam Eflah b. Abdilvahhâb ila külli men kâne tahte livâihi mine’l-müslimîn”. Mecelletü’l-Cezairiyyetü li’l-Mahtûtât 6, sy 5 (2009): 77-85.
• Câbirî, Ferhat b. Ali. Alâkatü Umman bi şemâili İfrikya. Ummân: Meâhedü’l-Kadâi’ş-şerî ve’l-Vaaz ve’l-İrşâd, 1991.
• Cilâlî, Abdurrahman. Tarihu’l-Cezayiri’l-âm. Cezayir: Divanu’l-Matbuati’l-Camiiyye, 1994.
• Debbûs, Muhammed Ali. Tarihu’l-Mağribi’l-kebîr. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1963.
• Demircan, Adnan. “Samîler”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 36:75-76. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Dercînî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Said b. Süleyman. Tabakâtü’l-meşâyih bi’l-Mağrib. 2 c. Konstantine: y.y, 1977. Dîf, Şevki. Tarihu’l-edebi’l-Arabî. Kahire. Kahire: Dâru’l-Maârif, ts.
• Ebu’l-Kâsım el-Mısrî, Abdurrahhman b. Abdillah b. Abdilhakem. Futûhu Mısır ve’l-Mağrib. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfetü’d-Dîniyye, 1415.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 172. Ankara: TDV Yayınları, 1997. Hamevi, Yakut. Mu’cemu’l-buldân. Beyrut: Dâru Sadır, 1995.
• Hârisî, Salim b. Humeyd b. Süleyman. Ukûdü’l-fıddiyye fi usûli’l-İbâdiyye. Maskat: Vizaretü’t-Türas ve’s-Sekafe, 2017.
• Hasan, Hasan İbrahim. Târîhu’l-İslâm es-siyasî ve’d-dînî ve’s-sekâfî ve’l-ictimâî. 4 c. Kahire: Mektebetü’l-Nahdati’l-Mısriyye, 1996.
• İbn Haldûn, Abdurrahman. Tarihu İbn Haldûn. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1982.
• İbn Sağir, el-Mâlikî. Ahbâru’l-eimmeti’r-Rustemiyyîn. Cezayir: y.y, 1986.
• İbn Sellem, Amr. el-İslam ve Tarihuhu min vicheti nazarin İbâdiyye. Beyrut: Dâru’l-İkra, 1985.
• İbnü’l-Esîr, Ebû’l-Hasan İzzüddin Ali b. Muhammed eş-Şeybânî. el-Kâmil fi’t-târîh. 2 c. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Mîlî, Mübarek b. Muhammed. Tarihu’l-Cezayir fi’l-Kadim ve’l-Hadis. Cezayir: Muessesetü’l-Vataniyye li’l-Kitab, t.y.
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâdîyye fî mevkibi’t-Tarih -el-İbâdiyyetü fi’l-Cezayir. Gardâye: Mektebetü’l-Arabiyye, 1986.
• Muhammed, Şefik. “Mu’cemü’l-Arabî el-Emezîgî”. Rabat: Akademiyyetü’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1996. Naci, Mahmud. Tarihu Trablus el-Garb. Libya: Menşurâtu’l-Camiaati’l-Libiyye, ts.
• Nüveyrî, Şehabuddîn Ahmed b. Abdülvehhab. Nihâyetü’l-ereb fî funûni’l-edeb. 30 c. Kahire: y.y, 1983.
• Rebbûh, Abdülkadir. “Hareketü’t-ta’rîb ve eseruhâ fi bilâdi’l-Mağrib hilâle’l-asri’l-vasît”. Mecelletü Ensene li’l-Buhûsi ve’d-Dirâsât, sy 7 (Haziran 2013): 60-81.
• Salim, Seyyid Abdulaziz. Tarihu Mağrib fi’l-asri’l-İslâmî. İskenderiye: Müessestü’ş- Şebâbi’l-Camia, 1999.
• Sallâvî, Şahabeddîn Ahmed. el-İstiksâ li ahbari düveli’l-Mağribi’l-Aksâ. Kazablanka: Kazablanka: Dâru’l-Kitab, ts.
• Söylemez, Mahfuz. “Mahfuzât: Uman Sultanlığı ve Uman İbâdileri Üzerine”. İslami İlimler Dergisi İbâdilik Özel Sayısı 10, sy 1 (2015).
• Şemmâhî, Ebû’l-Abbas Ahmed b. Said b. Abdilvâhid. Kitabu’s-siyer. Maskat: Vizâretü’t-Türasi’l-Kavmî ve’s-Sekâfe, 1992.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Târîhü’r-Rusûl ve’l-mülûk. 5 c. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Vercelânî, Ebû Ya’kub Yusuf b. İbrahim. ed-Delîlü ve’l-burhân. Maskat: Vuzeratü’t-Turâs ve’s-Sekâfe, 2016.
• Vercelânî, Ebû Zekeriya Yahya b. Ebî Bekir. Kitabu Siyeru’l-eimmeti ve ahbâruhum. Cezayir: Mektebetü’l-Vataniyye, 1979.
• Ya’kûbî, Ahmed b. Ca’fer b. Vehb. el-Buldân. Necef: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Zekkâr, Süheyl. “ed-Devletü’r-Rüstemiyye fî Tâhert”. Dirasât Tarihiye, sy 12 (1983): 76-90.