Türkçe Ad+Fiil Eşdizimliliklerinin Tarihî Sözlüğüne 16. Yüzyıl Çeviri Yazılı Metinlerinden Derlenen Katkılar

Yıl 2024, Cilt: 3 Sayı: 1, 43 - 57, 07.06.2024

Marek Stachowski

Öz

Bu yazıda XVI. yüzyıla ait on transkripsiyonlu metinde geçen ad+fiil
yapısındaki eşdizimlilikler, Türkçenin tarihî sözlüğüne katkı olmak
üzere derlenmiştir. Daha sonraki yüzyıllara ait malzeme daha boldur.
Bununla beraber, az da olsa tespit edilen örneklerden dilin gelişimine
dair bazı bilgiler elde edilebilmektedir. Eşdizimlilik daima beraber
kullanılagelen sözler öbeği anlamına gelmektedir. Böyle yapılar, anlamı
bileşenlerinden çıkarılabilenler ve mecazi anlama geçmiş olanlar olmak
üzere iki grupta incelenmektedir. Daha ziyade birer kelime türetme
eki olarak işletilen etmek ve olmak fiilleri bu çalışmaya alınmamıştır.
Diğer yandan, türetme ile deyim arasında bulunan boş ol- yapısı listeye
dâhil edilmiştir. Derlenen eşdizimlilikler, bu çalışmada anlamları
değiştirilmeden, Türkçeye çevrilmeden, kaynakta bulunduğu şekliyle
kaydedilmiştir. Kayıtlar, mümkün olduğunca kaynaktaki imlaya yakın
bir şekilde okunarak, kelimelerin muhtemel telaffuzlarının gösterilmesi
amaçlanmıştır. Makalenin sonuna eşdizimliliklerde geçen adların dizini
eklenmiştir. Çalışmada 78 eşdizimlilik yapısı kaydedilmiştir; bu sayıya
fiillerin edilgen ve ettirgen şekilleri dâhil değildir. Taranan eserlerde en
çok isimle eşdizimlilik yapısı oluşturanların, sırasıyla gel-, ver- ve vurfiillleri
olduğu görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

eşdizimlilik, Türk dili, tarihî dilbilim, Türkçe çeviri yazılı metinler

Contributions to a Historical Dictionary of Turkish Nominal-Verbal Collocations, Compiled from 16th Century Transcription Texts.

Öz

The paper presents nominal-verbal collocations extracted from ten 16th
century transcription texts, as a contribution to a historical dictionary
of Turkish collocations. Material from later centuries is more abundant;
examples discussed here, though few, can nevertheless provide insights
into the evolution of the language. The Turkish term eşdizimlilik can be
ambiguous as it is used to describe both phrases whose meaning can be
guessed from the component words, i.e. English collocations, and phrases
with a new, figurative meaning – English idioms. Constructions with the
verbs etmek and olmak, which function more as derivational suffixes than
separate words, were excluded from the study. That said, the phrase boş
ol- has been included here because the verb ol- seems to be on the border
between derivation and phraseology as a result of the non-intuitive
semantic evolution. The analyzed collocations have been adduced as they
appear in the sources, without translating their meanings into Turkish. In
order to show their possible pronunciations, the original orthography has
been followed as closely as possible. An index of names occurring in the
collocations has been appended at the end of the article. Overall, the study
presents 78 collocations, not counting passive and imperative variants.
The most frequently occurring verbs are, in order, gel-, ver-, and vur-.

Anahtar Kelimeler

collocations, Turkish, historical linguistics, Turkish transcription texts

Kaynakça

• 1. Adamović M. 1975: Ein italienisch-türkisches Sprachbuch aus den Jahren 1525-1530. – Wiener Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes 67: 217-247.
• 2. Adamović M. 1976: Vocabulario nuovo mit seinem türkischen Teil. – Rocznik Orientalistyczny 38: 43-69.
• 3. Adamović M. 1977: Das osmanisch-türkische Sprachgut bei R. Lubenau, München.
• 4. Drimba V. 1966: L’“Instruction des mots de la langue turquesque les plus communs” de Guillaume Postel (1575). – Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1966: 77-101.
• 5. Heffening W. 1942: Die türkischen Transkriptionstexte des Bartholomaeus Georgievits aus den Jahren 1544-1548. Ein Beitrag zur historischen Grammatik des Osmanisch-Türkischen, Leipzig.
• 6. Kakuk Zs. 1978: Türkisches aus Hans Dernschwams Tagebuch. – Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae, part 1: 32/2: 127-173; part 2: 32/3: 321-352.
• 7. Rocchi L. 2007: Ricerche sulla lingua osmanlı del XVI secolo. Il corpus lessicale turco del manoscritto fiorentino di Filippo Argenti (1533), Wiesbaden.
• 8. Rocchi L. 2016: Il glossario italo-turco contenuto in un codice fiorentino del XVI secolo. – Zeitschrift für romanische Philologie 132/4: 1049-1064.
• 9. Rocchi L. 2017: Le Petit dictionaire de Jean Palerne (1584) et sa partie turque. – Németh M., Podolak B., Urban M. (ed.): Essays in the history of languages and linguistics [Festschrift M. Stachowski], Kraków: 545-567.
• 10. Schweickard W. 2019: The Opera nova la qual insegna a parlare Turchesco of Pietro Lupis: a Turkish-Italian glossary from about 1520. – Lexicographica 35: 217-233.
• 11. Stachowski M. 2013: On the structure of a historical dictionary of Ottoman Turkish verbal collocations. – Gül B. (ed.): Bengü Beläk [Festschrift A. B. Ercilasun], Ankara 2013: 431-437.
• 12. Stachowski M. 2021: Chronology of lenition of *-g(-) in Turkish. ‒ Karaayak T. / Uzunkaya U. (ed.): Esengü Bitig [Festschrift Z. Ölmez], İstanbul 2021: 703-717.
• 13. Yağmur Ö. 2013: De Turcarum ritu et cereamoniis [!, = caerem-] (1544) içerisinde bulunan çeviri yazılı sözlük üzerine. – VIII. Milletlerarası Türkoloji Kongresi – Bildiri kitabı II, İstanbul: 619-633.
• 14. Yağmur Ö. 2016: Mohaç esiri Bartholomeo Georgieviz’in Türklerle ilgili bir kitabı: De Turcarum moribus epitome (1553). – Uluslararası Türkçe’nin Batılı Elçileri Sempozyumu bildirileri, Ankara 2016: 201-216.
• 15. Yağmur Ö. 2016a: Pietro Lupis Valentiano’nun İtalyanca-Türkçe sözlüğü üzerine (1520-1527). – Gazi Türkiyat 19: 159-188.
• 16. Yağmur Ö. 2022: Çeviri yazılı metinler tanıklığında, Osmanlı Türkçesinde kalıp sözler: Hayır dualar, beddualar. – Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 48: 111-151.