ZAZAKÎ DE ZAYEND

Yıl 2020, Cilt: 6 Sayı: 2, 141 - 167, 30.06.2020

Ahmet Kırkan

Öz

Ziwanî wayîrê cîya cîya taybetmendîyan ê. Nê taybetmendî ziwanan yewbînî ra cîya kenê. Malbata ziwanan yê Hind-Ewropayî de taye xususîyetê ziwanan estê ke nê xususîyetî sewbina malbatan de çin ê. Nînan ra yew zî zayend a. Zayend yanî cinsîyet herçiqas taye ziwanan yê sey fariskî û sorankî de orte ra werişta zî zazakî û kurmanckî de hîna dewam kena. Zayend sey taybetmendîya sereke ya ziwanan a û di beşan ra pê yena. Zayenda siruştî bi şeklêkê xozayî mîyanê nameyan de esta. Zayenda siruştî, sey makîye û nêrîye yena dabeşkerdiş; vergiran û peygiran ra saz bena. Gireyê sey man- û dele- makîyîye îfade kenê. Mîyanê çekuyan de tesbîtkerdişê zayenda siruştî zêde zehmet nîya çunke na tewir zayend goreyê makîye û nêrîye çekuyan yena tesbît kerdene. Beşê dîyin zayenda gramatikal a. Mîyanê çekuyan de tesbîtkerdişê zayenda gramatikale hîna zehmet o. Na zehmetîye tayînkerdişê zayenda çekuyan ra yena. Zazakî de zayenda gramatikale de yew konsensus çin o. Zayenda çekuyan mintiqa ra mintiqa vurîyênê. Herçiqas ziwano rojane de zayenda çekuyan de zêde problem çinbo zî, ziwano nuştekî de zayenda çekuye seba nuştoxî problem a. Na xebate de zazakî de zayenda çekuyan sey zayenda siruştî û zayenda gramatikale ameya dabeş kerdene. Dima zayenda siruştî bi nimûneyan, vergiran û peygiran reyde ameya îzah kerdene. Zayenda gramatikale de hîn taybetîyên serekeyî estê. Na xebate de nê qaydeyî û taybetî do bêrê îzah kerdene; seba nê qayde û taybetîyan kitaban, ferhengan, materyalanê folklorîkan ra nimûneyî do bideyê. Na xebate de amanc, zazakî de zayend îzahkerdiş û qaydeyanê tayînkerdişê zayend tesbîtkerdiş o. Çekuyê ke sewbîna ziwanan ra kewtê zazakî mîyan zî, hete zayend ra na xebate de ameyê tedqîq kerdene. Na xebate de şuxulnayîşê materyalanê folklorîkan rê ehemîyet deyayo. Ferhengê ke taybetmandîyanê mehelîyan nîşan danê zî seba na xebate materyalanê muhîman ra yê.

Anahtar Kelimeler

Zazakî, Zayend, Zayenda Siruştî

Kaynakça

• Ahanov, K. (2013). Dil Biliminin Esasları, Ankara: Türk Dil Kurumu. Aksan, D. (2015). Her Yönüyle Dil, Ana Çizgileriyle Dilbilim, Ankara: Türk Dil Kurumu. Aygun, M. (2015). “Lehçeya Kırmanckî ya Kurdkî de Mewzûyê Makî û Nêrîyî”, Kovara Vateyi, İstanbul: Vate. Baran, B. (2012). Rêzimana Kurmancî, Diyarbakır: Belkî. Bussman, H. (1998). Routledge Dictionary of Language and Linguistics, New York: Routledge. Crystal, D. (2008). A Dictionary of Linguistics and Phonetics, Oxford: Blackwell. Çem, M. (2003). Türkçe Açıklamalı Kırmancca (Zazaca) Gramer, İstanbul: Deng. Doğan, E. (2011). “Türkçede Cinsiyet Kategorisinin İzleri”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 4, 17. Grûba Xebate ya Vateyî (2009). Ferhengê Kirmanckî -Tirkî, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî (2016). Ferhengê Kirmanckî (Zazakî)- Tirkî Kırmancca (Zazaca)-Türkçe Sözlük, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî (2019). Sözlük Türkçe-Kırmancca (Zazaca), Ferhengê Tirkî-Kirmanckî, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî. (2005).Rastnuştişê Kırmanckî (Zazakî), İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî. (2011). Ferhengê Tirkî-Kirmanckî, İstanbul: Vate. Grûba Xebate ya Vateyî. (2016). Ferhengê Kirmanckî-Tirkî, İstanbul: Vate. Güden, M. (2006). Dilde Cinsiyet Ayrımcılığı: Türkçe’nin İçerdiği Eril ve Dişil İfadeler Bakımından İncelenmesi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi. Haig, G., Öpengin, E. (2014). “Gender in Kurdish (Structural and socio-cultural dimensions)”, Gender Across Languages (Ed.: Hellinger and Heiko Motschenbacher), h. IV. Karaağaç, G. (2013). Dil Bilimi Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu. Kerimoğlu, C., Doğan, G. (2015). “Türkçede Cinsiyet Görünümleri ve Çağrışımsal Zihniyet”, TÜBAR-XXXVIII / 2015-Güz. Kıran, Z., Eziler Kıran. A. (2013). Dilbilime Giriş. Ankara: Seçkin. Kirkan, A. (2019). “Kirmanckî de Vengê Siruştî”, Nûbihar Akademî Kovara Akademîk a Xebatên Kurdî ya Navnetewî, Nûbihar: İstanbul. Korkmaz, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü, Ankara: Türk Dil Kurumu. Lezgîn, R. (2012). Dersê Ziwanî /Kirdki, Kırmanckî, Zazakî-Dimilkî), Dîyarbekir: Roşna. Malmîsanij, M. (2012). Ji Bo Rastnivîsînê Ferhenga Kurdî (Kurmancî)-Tirkî. İstanbul: Rûpel. Malmîsanij, M. (2015). Kurmancca İle Karşılaştırmalı Kırmancca (Zazaca) Dilbilgisi, İstanbul: Vate. Öztürk Dağabakan, F. (2011). “Dillerde Cinsiyet Almanca ve Türkçede Cinsiyet Kavramları”, A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 46. Saussure, F. (2014). Genel Dilbilim Yazıları. İstanbul: İthaki. Tan, S. (2011). Rêziman û Rastnivîsa Zaravayê Kurmancî, İstanbul: Enstîtuya Kurdî ya Stenbolê. Vardar, B. (Ed.). (2002). Açıklamalı Dilbilim Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Multilingual. Yeşilkaya, M. (2019). Hetê Cinsîyetê Gramatîkî ra Pêveronayîşê Kirdkî (Zazakî) û Kurmanckî, Mardin: Mardin Artuklu Üniversitesi, Türkiye’de Yaşayan Diller Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi.