Doğu Anadolu’daki Ermeni Faaliyetleri (1914-1918)

Yıl 2018, Cilt: 2 Sayı: 2, 333 - 365, 27.12.2018

Marziye Memmedli , Samire Memmedli

Öz

19. yüzyıla kadar Osmanlı Devleti, sınırlarında yaşayan diğer azınlıklar gibi Ermeniler de Türk yönetimi altında varlıklarını barış ve huzur içerisinde sürdürmüşlerdi. 19. yüzyılın ikinci yarısından itibaren Ermeni sorunu adı altında suni uluslararası bir mesele ortaya çıkmıştır. Çalışmamız, 1914-1918 yılları arasındaki dönemde Doğu Anadolu’daki Ermeni faaliyetlerini genel hatları ile ortaya koymaktadır. Türk dış politikasının en önemli konularının başında gelen Ermeni sorununun çıkar ilişkileri sonucunda ortaya atıldığını daha iyi anlayabilmek için Ermeni faaliyetlerinin tarihsel gelişiminin çok boyutlu olarak araştırılması büyük önem taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

Doğu Sorunu, Birinci Dünya Savaşı, Ermeni Birlikleri, Çarlık Rusya, Osmanlı Devleti

Kaynakça

• AÇIKSES, Erdal, “Göçün Ermeni Meselesindeki Rolü Üzerine, Ermeni Araştırmaları”, l. Türkiye Kongresi Bildirileri, II. Cilt, Ankara 2003, s. 3-13. AKBULUT, İlhan, “Türk Tarihinde Ermeniler”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 50(1), 1995, s. 29-41. AKÇURA, Yusuf, Osmanlı İmparatorluğu’nun Dağılma Devri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1985. Arşiv Belgelerine Göre Kafkaslar’da ve Anadolu’da Ermeni Mezalimi I (1906-1918), Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1995. BEYDİLLİ, Kemal, 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşında Doğu Anadolu’dan Rusya’ya Göçürülen Ermeniler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1988. DOĞAN, Orhan, “Ermeni Komiteleri Hınçak ve Taşnaksütyun (Rus Adalet Bakanı Y. Murayev’in Ermeni Komitelerine İlişkin Raporu)”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20, 2008, s. 307-328. DOĞAN, Şahin, “Rus Kaynaklarına Göre Doğu Anadolu’daki Ermeni Faaliyetleri (1914–1918)”, Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kahramanmaraş 2007. ERCAN, Yavuz, “Osmanlı Devleti’nde Müslüman Olmayan Topluluklar (Millet Sistemi)”, Yeni Türkiye, 4, Ankara 1999, s. 145-161. GAFAROV, Vasif, “Ekim 1917 Devriminden Sonra Bolşevik Rusya’nın Azerbaycan Siyaseti ve Bakü Sorunu”, Gazi Akademik Bakış, 2(3), 2008, s. 139-151. GAFAROV, Vasif, Türkiye-Rusiya Münasibetlerinde Azerbaycan Meselesi 1917-1922, Bakü 2011. GEHREMANOV, Nazim, I. Dünya Müharibəsində Qafqaz Cəbhəsində Erməni Amili, Bakü 2008. GÖKCEN, Salim, “Osmanlı Ermeni Toplumunda Siyasallaşma Çabaları”, Ermeni Araştırmaları 1. Türkiye Kongresi Bildirileri, I, 2003, s. 37-67. GÜRÜN, Kamuran, Ermeni Dosyası, Bilgi Yayınevi, İstanbul 1988. HALAÇOĞLU, Yusuf, “Ermeni Meselesiyle İlgili Birkaç Rus Kaynağı”, Yeni Türkiye, 38(2), Ermeni Sorunu Özel Sayısı, Ankara 2001, s. 735-741. HALAÇOĞLU, Yusuf, Ermeni Tehciri ve Gerçekler (1914-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001. HALAÇOĞLU, Yusuf, Ermenilerin Suriye’ye Nakli: Sürgün mü, Soykırım mı? Belgeler, http://www.kitapso.com/kitaplar/siyasi/1/yusuf-halacoglu-ermeni-gocu.pdf (Erişim tarihi: 05.05.2018). HASANLI, Cemil, “Kafkas Cephesinde Ermeni Gönüllü Birlikleri (1914- 1916)”, Ermeni Araştırmaları, 50, 2015, s. 151-187. HESENLİ, Cemil, Azerbaycan Halk Cumhuriyeti’nin Harici Siyaseti 1918-1920, Bakü 2009. İLTER, Erdal, Ermeni Meselesi’nin Perspektifi ve Zeytun İsyanları (1780-1915), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1995. İSGENDEROV, Anar, “Azerbaycan Halk Cumhuriyeti (1918-1920)”, Mehmet Rıhtım-Mehman Süleymanov, der., Kafkas İslam Ordusu ve Azerbaycan Halk Cumhuriyetinin Oluşumu, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 2012, s. 39-56. KARACA, Niyazi Taha, “Birinci Dünya Savaşı ve Milli Mücadele Dönemlerinde Yozgat Ermenileri (1914-1920)”, Atatürk Üniversitesi Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Dergisi, 3(4), Temmuz 2003, s. 99-134. KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya 1789-1919, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1975. KURAT, Akdes Nimet, Türkiye ve Rusya, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 1970. MANASTIRLI, Mehmet Rıfat Bey, 93 Harbi Faciası, Tahsin Yıldırım, yayına haz., Dün Bugün Yarın Yayınları, İstanbul 2010. MEMMEDOVA, Samire, “Milli Mücadele Döneminde Büyük Millet Meclisi’nin Sovyet Rusya ve Azerbaycan ile Münasebetleri (1920-1922) (Sovyet Rusya ve Azerbaycan Belgelerine Göre)”, Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Kahramanmaraş 2016. ÖZDEMİR, Hikmet vd., Ermeniler: Sürgün ve Göç, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2004. PERİNÇEK, Mehmet, B.A. Boryan’ın Gözüyle Türk-Ermeni Çatışması, Kaynak Yayınları, İstanbul 2006. POLAT, Gülsüm, “Birinci Dünya Savaşı Sırasında Ermenilerin Faaliyetleri Üzerine Bazı Tespitler”, KÖK Araştırmalar KÖK Sosyal ve Stratejik Araştırmalar Dergisi, Ermeni Araştırmaları I, 12(1), 2010, s. 103-117. SARINAY, Yusuf, “Rusya’nın Türkiye Siyasetinde Ermeni Kartı (1878-1918)”, Gazi Akademik Bakış, 1(2), 2008, s. 69-105. SÜSLÜ, Azmi vd., Türk Tarihinde Ermeniler, Kars Kafkas Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Ankara 1995. SÜSLÜ, Azmi, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olayı, Yüzüncü Yıl Üniversitesi Rektörlüğü Yayınları, Ankara 1990. SWIETOCHOWSKI, Tadeusz, Müslüman Cemaatten Ulusal Kimliğe Rus Azerbaycanı 1905-1920, çev. Nuray Mert, Bağlam Yayınları, İstanbul 1988. ŞAHİN, Enis, “İhtilaller Döneminde Ermenilere Yönelik Rus Politikaları (1917-1918)”, History Studies, 4, Prof. Dr. Enver Konukçu Armağanı Sayı, Samsun 2012, s. 399-411. ŞAHİN, Enis, Diplomasi ve Sınır Gümrü Görüşmeleri ve Protokolleri-1918, Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2005. ŞAHİN, Enis, Trabzon ve Batum Konferansları ve Antlaşmaları (1917-1918), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2002. ŞÜKÜROV, Kərim, Türkmənçay–1828: Tarixi xronika (İxtisarla), Çaşıoğlu Matbaası, Bakü 2006. TANSEL, Selahattin, Mondros’tan Mudanya’ya Kadar, I. Cilt, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1991. YILDIRIM, Hüsameddin, Türk-Rus-Ermeni Münasebetleri, Kök Yayınları, Ankara 1990. YILMAZ, Yavuz, “Mondros Mütarekesinden Kurtuluşa Kars ve Civarında Ermeni Tedhişi (30 Ekim 1918- 30 Ekim 1920)”, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Kars 2006. БОРЯН, Б.А., Армения И Международная Дипломатия, Политиздат, (Boryan B.A., Armeniya İ Mezhdunarodnaya Diplomatiya, Politizdat) т.2, Москва 1929. ВЕРДИЕВА, X. Ю., Переселенческая Политика Российской Империи В Северном Азербайджане (XIX-начале XX вв.), (Verdiyeva, X. YU., Pereselencheskaya politika Rossiyskoy Imperii v Severnom Azerbaydzhane (XIX-nachale XX vv.)), Баку 2016. Документы внешней политики СССР, Том 1, (7 ноября 1917-31 декабря 1918 г.), Госполитиздат, (Dokumentı Vneşney Politiki SSSR, Tom 1, Gospolizdat) Москва 1959. КОРСУН, Николай Г., Первая Мировая Война На Кавказском Фронте, (Pervaya Mirovaya Voyna na Kavkazskom Fronte),  Москва 2004. Международные Отношения В Эпоху Империализма, Серия 3, Т. 7, Соцэкгиз, (Mezhdunarodnyye Otnosheniya v Epokhu Imperializma, Seriya 3. T. 7, Soçekgiz), Москва 1964. Рапорт генерал-майора Болховитинова О Деятельности Aрмянских Вооруженных Отрядов В Турции и Закавказье в Первую Мировую Войну, Азернешр, (Raport General-Mayora Bolkhovitinova O Deyatelnosti Armyanskikh Vooruzhennykh Otryadov v Turtsii i Zakavkaz’ye v Pervuyu Mirovuyu Voynu, Azerneshr), Баку 2011.