OSMANLI HÂKİMİYETİNDE VARNA KAZÂSI: İSKÂN, DEMOGRAFİ VE İDARÎ YAPIYA DAİR BAZI BİLGİLER (16-18. YÜZYIL)

Yıl 2022, Cilt: 11 Sayı: 1, 39 - 72, 01.07.2022

İbrahim Etem Çakır

https://doi.org/10.30903/Balkan.1134136

Öz

Varna, Bulgaristan’ın kuzeydoğusunda aynı adı taşıyan körfezde bir kıyı düzlüğü üzerinde yer almaktadır. M.Ö. VI. yüzyılda bir Yunan kolonisi olarak kurulan Varna, VIII. yüzyılın sonlarında Tuna Bulgar Devleti’ne dâhil olmuş ve IX. yüzyılın ikinci yarısında Hristiyanlaşmıştır. Varna, 971’de Bizans hâkimiyetine girmiş ve bu durum uzun bir süre devam etmiştir. XIII. yüzyıldan itibaren Bulgar Devleti’nin sınırları içerisinde kalan Varna’ya Anadolu’dan göç eden Türkler yerleşmiştir. Bunların bir kısmı Anadolu’ya dönmüş ve bir kısmı Dobruca’da kalarak Hıristiyanlığı benimsemişlerdir. Gagavuz olarak adlandırılan bu Hıristiyan Türklerin soyundan gelenler Dobruca’da başkenti Kaliakra (Keligra) daha sonra da Varna olmak bağımsız bir beylik kurmuşlardır. Varna ve çevresi Sultan I. Murad zamanında Osmanlı hâkimiyetine girmiştir. 1444’te Osmanlı Devleti ile Haçlılar arasındaki savaş Varna yakınlarında gerçekleşmiştir. 1444’ten sonra Varna civarında yıkılan ve nüfustan arındırılan köyler Yörük gruplarınca iskân edilmiştir. Varna, idarî yönden XVI. yüzyıldan itibaren Silistre sancağına bağlanmıştır. Tahrir defterlerindeki veriler XVI. yüzyıl boyunca Varna’nın nüfusunun arttığını göstermektedir. Osmanlı hâkimiyetinde Varna Karadeniz’in kuzeyinden İstanbul’a devam eden yol güzergâhı üzerinde ticari açıdan önemli merkezlerden birisidir. Ekonomik ve ticarî faaliyetler bakımından imkânlar sunan Varna hem Müslümanları hem de gayrimüslimleri cezbetmiştir. Varna, XVI. yüzyılın sonlarında Eflak Prens Mihail ve XVII. yüzyılda Kazaklar tarafından çok defa saldırılara uğramıştır. Arşiv kayıtları, bu saldırılardan sonra Varna kazâsının nüfusunun yeniden inşa edildiğini göstermektedir. XVI. yüzyılın ikinci yarısında Varna çevresinde Hacıoğlu Pazarcık ve Balçık adlarıyla yeni kazâlar kurulmuştur. Sadece Kazak saldırıları değil aynı zamanda yeni kurulan bu kazâlardan dolayı XVII. yüzyılda Varna’nın köy sayısı ve nüfusu azalmıştır. Bu incelemede Varna’nın Osmanlı hâkimiyetine girişi, idarî teşkilatlanması, iskân ve demografisi hakkında bilgilere yer verilmiştir. Bu bilgiler Varna kazâsının idarî, sosyo-ekonomik, yerleşim ve demografi tarihine katkıda bulunacaktır.

Anahtar Kelimeler

Varna, İskân, Demografî Tarihi

DISTRICT OF VARNA UNDER OTTOMAN DOMINATION: SOME INFORMATION CONCERNING THE SETTLEMENT, DEMOGRAPHICS AND ADMINISTRATIVE STRUCTURE (16TH-18TH CENTURIES)

Öz

Varna is located on a coastal plain situated on a bay having the same name in the Northeastern part of Bulgaria. Founded as a Greek colony in the 6th century BC, Varna was incorporated into the Danubian Bulgarian State (First Bulgarian State) in the late 8th century and converted to Christianity during the second half of the 9th century. Varna fell under Byzantine rule in 971 and this lasted for a long time. As from 13th century, Turkic people migrating to Anatolia were settled in Varna located within the borders of the Bulgarian State. Some of them returned to Anatolia and some others stayed in Dobruja and adopted Christianity. The descendants of these Christian Turks, called the Gagauz, founded an independent beylik in Dobruja. The capital city of this beylik was Kaliakra (Keligra) and was later moved to Varna. Varna and its surrounding region fell under Ottoman rule during the reign of Sultan Murad I. The Crusade of Varna 1444 between the Ottoman Empire and the Crusaders took place around the vicinity of Varna. After 1444, the Yoruk groups were settled in the villages destroyed by their abandoned populations. Administratively, Varna was subjected to the sanjak of Silistra from the 16th century. The data in the cadastral record books (tahrir defteri) indicate that the population of Varna increased throughout the 16th century. Under Ottoman rule, Varna was one of the commercially important centers on the route leading to Istanbul from the North of the Black Sea. Offering chances in terms of economic and commercial activities, Varna attracted both Muslims and non-Muslims. Varna was raided many times by the Prince of Wallachia Michael in the late 16th century, and by the Cossacks in the 17th century. The archive records show that the population of the district of Varna was reconstructed following these raids. New districts (Hacıoğlu Pazardzhik and Balchik) were founded around Varna in the second half of the 16th century. In the 17th century, the number of the villages and the population of Varna decreased due to not only the Cossack attacks but also these newly founded districts. This paper provides information regarding Varna coming under the Ottoman domination, its administrative organization, its settlement, and demographics. This information will contribute to the history of the district Varna’s administration, socio-economics, settlement, and demographics.

Anahtar Kelimeler

Varna, Settlement, Demographic History

Kaynakça

• St. Cyril and Methodius National Library of Sofia (NBKM), Oriental Department NBKM, OAK, 214/5.
• BOA-Ottoman Archive. Istanbul Kamil Kepeci-KK.d. 2591, 2596, 2912. Maliyeden Müdevver Defters MAD.d. 282, 4023, 12584. Tahrir Defters. TT.d. 65, 215, 370, 542, 625.
• Kuyûd-u Kadîme Archives of the Directorate of the Land Registry and Cadaster (TKGM. KKA) Ankara. Tahrir Defters. TT.d. 86, 561.
• ACAROĞLU, M. Türker, Bulgaristan’da Türkçe Yer Adları, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2006.
• BAYKARA, Tuncer, “Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi’ndeki Bir Deftere Göre XVIII. Yüzyılın Başlarında Varna”, Vakıflar Dergisi, Volume 20, 1988, pp. 409-414.
• CEBECİ, Ahmet, “Silistre Sancağı Vakıfları ve H. 1006 (1597-1598) Tarihli Silistre Livası Vakıf Defteri (No:561)” Vakıflar Dergisi, Volume 20, 1988, pp. 453-466.
• ÇAKIR, İbrahim Etem, “XVIII. Yüzyılın Ortalarında Pravadi Kazâsı”, Balkan Tarihi I, (eds.) Zafer Gölen-Abidin Temizer, Gece Kitaplığı, Ankara 2016, pp. 125-143.
• EMECEN, Feridun M., “XVI. Asırda Balkanların Kuzeydoğu Kesiminde İskân Tipleri ve Özellikleri Hakkında Bazı Notlar”, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi Tebliğler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1990, pp. 543-550.
• ________, “Varna Muharebesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Volume 42, 2012, pp. 527-529.
• ERSOY-HACISALİHOĞLU, Neriman, “XIX. Yüzyılda Liman Şehri Varna’da Nüfus Yapısı ve Ticaret”, Prof. Dr. Şevki Nezihi Aykut Armağanı, Yayına Hazırlayanlar: Gülden Sarıyıldız, Niyazi Çiçek, İshak Keskin, Sevil Pamuk, Etkin Kitap, İstanbul 2011, pp. 97-114.
• EVLİYA ÇELEBİ, Seyahatnâme (III. ve IV. Cilt), indeksli tıpkıbasım 2. Cilt, Yayına Hazırlayan: Seyit Ali Kahraman, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• ________, Seyahatnâme (V ve VI. Cilt), indeksli tıpkıbasım 3. Cilt, Yayına Hazırlayan: Seyit Ali Kahraman, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• EYİCE, Semavi, “Varna ile Balçık Arasında Akyazılı Sultan Tekkesi”, Belleten, Volume 31, Number 124, 1967, pp. 551-600.
• GÖKBİLGİN, M. Tayyib, Rumeli’de Yörükler, Tatarlar ve Evlâd-ı Fatihân, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul 1957.
• GÜL, Abdulkasim, XVIII. Yüzyılda Yeniçeri Teşkilatı, Unpublished Ph.D. Thesis, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Supervisor: İbrahim Etem Çakır, Erzurum 2020.
• HACISALİHOĞLU, Mehmet, Doğu Rumeli'de Kayıp Köyler, Bağlam Yayıncılık, İstanbul 2008.
• HALAÇOĞLU, Yusuf, “XVI. Yüzyılda Sosyal, Ekonomik ve Demografik Bakımdan Balkanlar’da Bazı Osmanlı Şehirleri”, Belleten, Volume 53, Number 207-208, 1989, pp. 637-678.
• HOCAOĞLU, Beycan, “Varna İlinde İsmi Değiştirilen Türkçe Yerleşme Adları”, Cihannüma-Tarih ve Coğrafya Araştırmaları Dergisi, Volume 2, Number 1, 2016, pp. 73-92.
• IVANOVA, Svetlana, “Warna”, Encyclopaedia of Islam (EI), new edition, 11, Leiden Brill 2002, pp. 148-150.
• İLHAN, Mehdi, “Varna at the end of the Sixteenth Century: Timar-Holdings and Population”, Romano-Turcica I, ISIS, İstanbul 2003, pp. 51-74.
• IMBER, Colin, Varna Savaşı, (transl.) Ayda Arel, Kitap Yayınevi, İstanbul 2007.
• İNBAŞI, Mehmet, “Yeni Belgelerin Işığında Rumeli Yörükleri”, Osmanlı, IV, (ed.) Güler Eren, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, pp. 151-169.
• ________, “XVI-XVII. yüzyıllarda Bulgaristan’daki Yörük Yerleşmeleri, Uluslararası Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk-Bulgar İlişkileri Sempozyumu 11-13 Mayıs 2005-Bildiriler, 2005, pp. 171-187.
• KAYAPINAR, Ayşe-Emine Erdoğan Özünlü, Mihaloğulları’na Ait 1586 Tarihli Akıncı Defteri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2015.
• KAYAPINAR, Ayşe, “La circonscription ottomane de Varna et sa région au XVIe siècle”, Études Balkaniques, Volume 16, 2009, pp. 295-340.
• ________, “Bulgaristan’da Osmanlı Hâkimiyetinin Kurulması: Dönemlendirme Sorunu ve İskân”, Türk Tarihinde Balkanlar, (eds.) Zeynep İskefiyeli-M. Bilal Çelik-Serkan Yazıcı, 2013, pp. 313-333.
• ________, “İkinci Bulgar Krallığı”, Balkanlar El Kitabı, I, (eds.) Bilgehan A. Gökdağ-Osman Karatay, 2. Baskı, Akçağ Yayınları, Ankara 2013, pp. 231-250.
• ________, KAYAPINAR, Ayşe, “Osmanlı Döneminde Rumeli’de Bir Nahiye Merkezi: Pravadi”, Tarih İncelemeleri Dergisi, Volume 30, 2015, pp. 121-148.
• KILIÇ, Orhan, “Batı Karadeniz Kıyısında Bir Osmanlı Eyaleti: Özi/Silistre (İdari Taksimat ve Yönetim)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Volume 23, 2017, pp. 29-82.
• KIEL, Machiel, “The Heart of Bulgaria: Population and Settlement History of the Districts Provadia, Novi Pazar and Shoumen from the Late-Middle Ages Till the end of the Ottoman Period”, Uluslararası Osmanlı ve Cumhuriyet Dönemi Türk-Bulgar İlişkileri Sempozyumu (11-13 Mayıs 2005 Eskişehir) Bildiriler, Eskişehir 2005, pp. 15-38.
• ________, ”Varna”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Volume 42, 2012, pp. 524-527.
• KOYUNCU KAYA, Miyase, “Osmanlı İdaresinde Bir Balkan Şehri: Varna (1774-1878)”, Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume 10, Number 1, 2015, pp. 383-418.
• KÜÇÜKAŞCI, Mustafa Sabri, “Seyyid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 37, 2009, pp. 40-43.
• MEVLÂNÂ MEHMED NEŞRI, Cihânnümâ (Osmanlı Tarihi 1288-1485), Hazırlayan: Necdet Öztürk, İstanbul 2008.
• OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfilik: Kalenderîler (XIV-XVII. Yüzyıllar), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• ________, “Sarı Saltuk ve Saltuknâme”, Osmanlı Sufiliğine Bakışlar Makaleler-İncelemeler, İstanbul 2010, pp. 11-22.
• ________, Sarı Saltık Popüler İslâm’ın Balkanlardaki Destanî Öncüsü (XIII. Yüzyıl), Türk Tarih Kurumu Yayınları Ankara 2011.
• ÖZEL, Oktay, “17. Yüzyıl Osmanlı Demografi ve İskân Tarihi İçin Önemli Bir Kaynak: Mufassal Avârız Defteri”, XII. Türk Tarihi Kongresi (Ankara, 12–16 Eylül 1994), Kongreye Sunulan Bildiriler, Volume III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999, pp. 739-743.
• SEZER, Musa, “Dobruca Bölgesinde Üç Kaza: Hacıoğlu Pazarı, Yenipazar ve Umur Fakih (XVIII. Yüzyıl Ortalarında Nüfus ve Yerleşim)”, Osmanlı Mirası Araştırmaları Dergisi, Volume 6, Number 16, 2019, pp. 555-572.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Avârız”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Volume 4, 1991, pp. 108-109.
• SALNÂME-I VILAYET-I TUNA 1285/1868. Tuna Vilayet Matbaası 1868.
• TODOROV, Nikolai, The Balkan City, 1400-1900, University of Washington Press, Seattle and London 1983.
• TODOROV, Nikolai, Asparuh Velkov, Situation démographique de la Péninsule Balkanique (fin du XVe s.-début du XVIe s., Bulgarian Academy of Sciences, Institut d'Etudes Balkaniques, Sofia 1988.
• TUNCEL, Harun, “Türkiye’de İsmi Değiştirilen Köyler”, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Volume 10, Number 2, 2000, pp. 23-34.
• TÜRKÇE SÖZLÜK, Yayına Hazırlayanlar: Şükrü Halûk Akalın vd, 11. Baskı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• YAZICIZÂDE ALI, Selçuk-nâme, İndeksli Tıpkıbasım, Hazırlayan: Abdullah Bakır, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.