Gadiye ed-Dübeyriyye’nin Dil Rivayetleri

Yıl 2020, Sayı: 11, 134 - 171, 30.06.2020

Afify Ramadan Afify Ahmed

Öz

Çalışma, kadın Arap dil ravilerinden birini gün yüzüne çıkarmayı ve onun Arapça sözlüklerde bıraktığı etkiyi ortaya koymayı hedeflemektedir. Aynı zamanda Arap kadınının, dilin aktarımına olan katkısının ve dil âlimlerinin kadın ravilere ne derece güvendiklerinin bizim için açıklığa kavuşması açısından konu önemlidir. Bu durum dilci Ferrâ ve râvi ed-Dübeyriyye için geçerlidir.
Çalışma, Gadiye bt. Kaza’a ed-Dübeyriyye’nin dil alanındaki birçok rivayetini, özellikle de dilsel eşanlamlılar alanındaki eşi benzeri bulunmayan nakillerini ve aynı zamanda Arapça sözlüklerin birçok bölümünde örnek olarak verilen şiirlerinin de büyük bir kısmını tespit etmiş ve incelemiştir.
Çalışma, Arap kadınının –özellikle de Ed-Dübeyriyye’nin- genel olarak dilin ve sadece onun nakillerinde şahit olduğumuz bazı kelimelerin muhafaza edilmesinde büyük bir rolü olduğu sonucuna ulaşmıştır. Ancak, Arap kültürü ve onun kadına yönelik muhafazakâr tutumu sebebiyle kendisinden nakiller azalmış bulunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Nakiller, Arap kadını, Ed-Dübeyriyye, Eş anlamlılık, İstişhad,

المرويات اللغوية لغّادِيَة الدُّبَيْرِيَّة

Öz

.الحمد لله رب العالمين، نزّل الكتاب بلسان عربي مبين، والصلاة والسلام على نبيه أفصح الخلق أجمعين.

وبعد، فاللغة أعظم إنجاز بشري على ظهر الأرض، ولولاها ما قامت للإنسان حضارة ولا نشأت مدنية، ومن المعروف أن العرب قديما لم يكن لهم مدنية ظاهرة مثل المدنيات الأخرى، ولكن ظهرت مدنيتهم في اهتمامهم بلغتهم، فهى الأمة الوحيدة التي اهتمت بالكلمة، فكانت تعقد المنتديات اللغوية والأدبية في أسواق العرب المشهورة كسوق عكاز وذي المجاز والمجنة، وكانت تحضره قبائل العرب كلها، يتنافس فيها الشعراء والأدباء، وبلغت الفصاحة والبلاغة فيهم مبلغا عظيما، فقلما نجد بينهم من يلحن، وجاء الإسلام ونزل القرآن باللغة العربية، فاشتدت العناية بها، وبقيت العربية محفوظة بحفظ الله لها ولكتابه، وتغيرت بل واندرست الكثير من اللغات الأخرى.

Anahtar Kelimeler

المرويات, اللغوية, غّادِيَة الدُّبَيْرِيَّة

Arabic Linguistic Narrations of Ghadiya Al-Dubairiyyah

Öz

The research aims to unveil an Arab female narrator, explain her impact on Arab dictionaries, and present it to the reader so that it becomes clear to us the extent of the contribution of Arab women to the Arabic language, and the extent of the linguists’ confidence in woman as lanuguage narrators, as is the case here with the linguistic Farra and the narrator Ghadiya al-Dubairiyyah.
The research has found many narratives of Gadiya bint Qazaah al-Dubairiyyah in the field of language, which is unique in its narration, especially in the field of linguistic synonyms, and the research has found that many of her poems were cited in more than one place in Arabic dictionaries.
The study concluded that women - especially Ghadiya al-Dubairiyyah- had a great role in preserving the language and many of its vocabulary, but due to the Arab culture and its conservative relationship with women her narratives were later on narrated with certain limitations.

Anahtar Kelimeler

Narrations, Arabic, al-Dubairiyyah, synonyms, showing evidence

Kaynakça

• Bağdâdî, Abdülkâdir b. Ömer b. Bâyezîd. Hizânetü’l-edeb ve lübbi lübâbi lisâni'l-ʾArab. Thk. Abdüssellâm Muhammed Hârûn. 13 cilt. 4. Baskı. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1418/1997.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. Târîhu Bağdâd. Thk. Mustafa Abdülkadir ‘Ata. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417/1997.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü’l-eşrâf. Thk. Süheyl Zekkâr & Riyâz ez-Ziriklî. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1417/1996.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. Thk. Muhammed Abdülkâdir ‘Atâ. 3. Baskı. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1424/2003.
• Cebel, Muhammed Hasan Hasan. el-Muʿcemü’l-iştikâkî el-muvassal li elfâzi’l-Kurʾâni’l-Kerîm. Kahire: Mektebetü’l-Âdâb, 1431/2010.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâîl b. Hammâd. Tâcü’l-luğa. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 4. Baskı. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 1407/1987.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Alî es-Seyyid eş-Şerîf el-Hanefî. et-Ta‘rîfât. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Enbârî, Ebu’l-Berakât Kemâluddîn Abdurrahman b. Muhammed. Nuzhetu’l-Elibbâʾ fî Tabakâti’l-Udebâʾ. 3. Baskı. Ürdün: Mektebetu’l-Menâr, 1405/1985.
• Endelüsî, Ebû Hayyân Muhammed b. Yûsuf b. Alî b. Yûsuf b. Hayyân. İrtişâfü’d-darab min lisâni’l-ʿArab. Thk. Receb Osman Muhammed-Ramazan Abdüttevvâb. 5 cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1418/1998.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. Ezher el-Herevî. Tehzîbü’l-luğa. Thk. Muhammed Mür’ib. Beyrut: Dârü’l-İhyâ’, 1421/2001.
• Fârâbî, Ebû İbrâhîm İshâk b. İbrâhîm. Muʿcemü dîvânü’l-edeb. thk. Ahmed Muhtâr Ömer. Kahire: Dâru'ş-Şaʿb, 1424/2003.
• Ferrâʾ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh b. Manzûr el-Absî. Meʿâni’l-Ḳurʾân. thk. Ahmed Yusuf en-Necâtî vd. Mısır: Dâru’l-Mısriyye li't-Te’lif ve't-Terceme, ts.
• Feyyûmî, Ebü'l-Abbâs Hatîbüddehşe Ahmed b. Muhammed b. Alî el-Hamevî. el-Misbâhu’l-münîr fî ğarîbi’ş-şerhi’l-kebîr li’r-Râfiʿî. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. Thk. Muhammed Naîm. Beyrut: Müessesetü Risâle, 1426/2005.
• Halîl b. Ahmed, Ebû Abdirrahmân el- b. Amr b. Temîm el-Ferâhîdî. Kitâbü’l-ʿAyn. thk. Mehdi el-Mahzûmî. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hilâl, ts.
• Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb. Islâhu ğalati’l-muhaddisîn. Thk. Hâtim ez-Zâmin. Beyrut: Müessesetü Risâle, 1405/1985.
• İbn Akîl, Ebû Muhammed Bahâüddîn Abdullah b. Abdirrahmân b. Abdillâh. Şerhu İbn ʿAkîl ʿalâ Elfiyyeti İbn Mâlik. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd. 4 cilt. 20. Baskı. Kahire: Dârü’t-türâs, 1400/1980.
• İbn Asâkîr, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh b. Abdillâh b. Hüseyn ed-Dımaşkî eş-Şâfiî. Târîhu Medîneti Dımaşk. Thk. Ömer b. Ğarâme. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Hasâʾis. 3 cilt. 4. baskı Kahire: el-Hey’eti’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb, ts.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Muhteseb fî tebyîni vücûhi şevâzzi’l-kırâʾât ve’l-îzâh ʿanhâ. Kahire: Vezâratü’l-Evkâf, 1420/1999.
• İbn Cinnî, Ebu’l-Feth Osmân b. Cinnî el-Mevsılî el-Bağdâdî. Sırru sʿati’l-iʿrâb. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Düreyd el-Ezdî el-Basrî. el-Cemhere. Thk. Remzi Münir Ba’lebekî. Beyrut: Dârü’l-İlmi’l-Melâyîn, 1407/1987.
• İbn Dürüsteveyh, Ebû Muhammed Abdullah b. Ca‘fer b. el-Merzübân el-Fârisî el-Fesevî. Tashîhu’l-Fasîh. Thk. Muhammed Bedevî. Kahire: el-Meclisü’l-A’lâ, 1419/1998.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Mücmelü’l-luğa. thk. Züheyr Abdülmuhsin Sultân. 2. Baskı. Beyrut: Müessesetü Risâle, 1406/1986.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. Muʿcemü mekâyîsi’l-luğa. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârun. Beyrut: Dârü’l-fikr, 1399/1979.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Zekeriyyâ b. Muhammed er-Râzî el-Kazvînî el-Hemedânî. es-Sâhibî fî fıkhi’l-luğa. Thk. Muhammed Ali Beyzûn. By: 1418/1997.
• İbn Hallikân, Ebu’l-Abbas, Şemsuddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. Vefeyâtu’l-Aʿyân ve Enbâu Ebnâi’z-Zemân. thk. İhsan Abbas, Beyrût: Dâru Ṣâdır, 1393/1974.
• İbn Hişâm, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Hişâm el-Lahmî. Şerhu’l-Fâsîh. Thk. Mehdi Ubeyd Câsim. By.: yy., 1409/1988.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim ed-Dîneverî. ʿUyûnü’l-ahbâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd el-Kazvînî. es-Sünen. Thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. Beyrut: Dârü’l-İhyâ’, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l-ʾArab. 15 cilt. 3. Baskı. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1994.
• İbn Mekkî Ebû Hafs Ömer b. Halef es-Sıkıllî el-Himyerî. Teskifü’l-lisân ve telkîhu’l-cenân. Thk. Mustafa Abdülkadir ‘Ata. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbn Sellâm Ebû Ubeyd el-Kâsım b. Miskîn el-Herevî. el-Garîbü’l-musannef. Thk. Safvân Adnân Davûdî. Medine: Mecelletü’l-Câmiati’l-İslâmiyye, 1415/1995.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî. el-Muhassas. Beyrut: Dâr İhya’, 1417/1996.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr el-Mürsî. el-Muhkem ve’l-muhîtü’l-aʿzam. Thk. Abdülhamîd el-Hindâvî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1421/2000.
• İbn Tayfûr, Ebü’l-Fazl Ahmed b. Ebî Tâhir el-Mervezî el-Horasânî. Belâġātü’n-nisâʾ. Kahire: Matbaa Medresetü Vâlideti Abbâsi’l-Evvel, 1326/1907.
• İbn Yaîş, Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî b. Yaîş b. Muhammed el-Esedî el-Halebî. Şerhu’l-Mufassal li’z-Zemahşerî. Thk. Emîl Bedîʿ Yakûb. 6 cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- ʿİlmiyye, 1422/2001.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed. el-Müzekker ve’l-müʾennes. Thk. Muhammed Abdülhâlik Uzayme. Mısır: el-Meclisü’l-A’lâ, 1401/1981.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed. ez-Zâhir fî meʿânî kelimâti’n-nâs. thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Beyrut: Müessesetü Risâle, 1412/1992.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed. Kitâbü’l-Ezdâd. thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 1407/1987.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekr Muhammed b. el-Kâsım b. Muhammed. Şerhu’l-Kasâʾidi’s-sebʿi’t-tıvâli’l-Câhiliyyât. Thk. Abdüssellâm Muhammed Hârun. Kahire: Dârü’l-Me’arif, ts.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Lübâb fî tehzîbi’l-Ensâb. Beyrut: Dârü’s-Sâdır, ts.
• İbnü’l-Kattâ‘, Ebü’l-Kâsım Alî b. Ca‘fer b. Alî b. Muhammed es-Sıkıllî es-Sa‘dî el-Ağlebî et-Temîmî. Ebniyetü’l-esmâʾ ve’l-efʿâl ve’l-mesâ. Thk. Ahmed Muhammed Abdüddâim. Kahire: Dârü’l-Kütüb, 1419/1999.
• İbnü’l-Kıftî, Ebü’l-Hasen Cemâlüddîn Alî b. Yûsuf b. İbrâhîm b. Abdilvâhid eş-Şeybânî. İnbâhü’r-ruvât ʿalâ enbâhi’n-nühât. Thk. Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim. Kahire: Dârü’l- Fikr, 1406/1982.
• İbnü’s-Sikkît, Ebû Yûsuf Ya‘kūb b. İshâk. Islâhu’l-mantık. Thk. Muhammed Mur’ib. Kahire: Dâru İhya’, 1423/2002.
• Kâlî, Ebû Alî İsmâîl b. el-Kâsım b. Ayzûn el-Bağdâdî. el-Emâlî. Thk. Muhammed Abdülcevâd. 2. Baskı. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1423/2002.
• Kâlî, Ebû Alî İsmâîl b. el-Kâsım b. Ayzûn el-Bağdâdî. el-İtbâʿ. Thk. Kemâl Mustafa. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, ts.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Muʿcemü’l-müʾellifîn. Beyrut: Mektebetü'l-Müsenna, ts.
• Kurtubî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Ebî Bekr b. Ferh. el-Câmiʿ li-ahkâmi’l-Kurʾân. thk. Ahmed el-Berdûnî & İbrahim Atfîş. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1484/1964.
• Ma‘mer b. el-Müsennâ, Ebû Ubeyde et-Teymî el-Basrî. Mecâzu’l-Kur’an. thk. Muhammed Fuad Sezgin. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1381/1962.
• Mustafa, İbrahim vd. el-Mu‘cemü’l-vasît. Beyrut: Dâru’d-Da’ve, ts.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. İsmâîl el-Murâdî el-Mısrî. Meʿâni’l-Kurʾân. thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. Mekke: Câmiʿatu Ümmü’l-Kurâ, 1409/1989.
• Ömer, Ahmed Muhtar Abdulhamid. Mu'cemu'l-Lüğati'l-Muasıra. Kahire: ʿÂlem el-Kütüb, 1429/2008.
• Râfiʿî, Mustafa Sadık b. Abdürrezzâk b. Saʿîd b. Ahmed b. Abdülkâdir, Târîhu âdâbi’l-ʿArabî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbü’l-ʿArabî, ts.
• Sâlih, Subhî İbrahim. Dirâsâtün fî fıkhi’l-luğa, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 1379/1960.
• Sîbeveyhi, Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. Thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 5 cilt. 3. baskı Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1408/1988.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Müzhir fî ʿulûmi’l-luġa. thk. Fuad Ali Mansur. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1418/1998.
• Şelkânî, Abdülhamîd. el-İʿrâbü’r-ruvâh. Trablus: Menşûrâtü’l-Menşeʾ, 1391/1982.
• Şeybânî, Ebû Amr İshâk b. Mirâr. el-Cîm. thk. İbrâhîm el-Ebyârî. Kahire: el-Hey’etü’l-Âmme, 1394/1974.
• Tebrîzî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Alî b. Muhammed el-Hatîb. Şerhu Dîvâni’l-Hamâse. Beyrut: Dârü’l-Kalem, ts.
• Yâkût el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn b. Abdillâh el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Darü'l-Garbi'l-İslâmî, 1414/1993.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el-Hüseynî. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Kâmûs. Beyrut: Dârü’l-Hidâye, ts.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrâhîm b. es-Serî b. Sehl el-Bağdâdî. Meʿâni’l-Kurʾân ve iʿrâbüh. thk. nşr. Abdülcelîl Abduh Şelebî. Kahire: Âlemü'l-Kütüb. 1408/1988.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. Beyrut: Dârü’l-Hadîs, 1427/2007.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Esâsü’l-belâğa. thk. Muhammed Bâsil. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayruddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ed-Dımaşkî. el-Aʿlâm kâmûsu terâcumi li eşheri’r-ricâl ve’n-nisa’ mine’l-ʿarabî ve’l-muteʿarrabîn ve’l-musteşrikîn. 2. baskı Beyrût: Dâru ʿIlmi’l-Melâyîn, 1422/2002.