The Lamiyyah Literature in Arabic

Yıl 2020, Sayı: 12, 193 - 222, 29.12.2020

Mehmet Sıdık Özalp , Hasan Taşdelen

Öz

In the Arabic literature, the qasidahs built on the rhyme of lâm are called “lamiyya”. However, our study is limited to those famous as a "Lamiyya" in the literature. Thus, the aforementioned lamiyyahs were examined with the interpretations, footnotes, takhmees, and innuendoes written about them. In this context, after the definitions of “rawî”, “qafiya” and “lâmiyyah” words, which are the basic concepts related to the subject, “lamiyat al-Arab”, “lamiyat Ka‘b”, “lâmiyat al-‘Ajam”, “lamiyat Shatibiyyah”, “lamiyat al Hâjiybiyyah”, “lamiyat al-Zekkâk”, “lamiyat Ibn Taymiyyah”, “lamiyat İndia”, “lamiyat al-Jazairiyya”, “lamiyat al-Şoraf”, “lamiyat al-Rum”, “lamiyat Ibn al-Wardi” and “lamiyat Sâwî” were examined. Thus, information was given about the authors of the aforementioned lamiyyahes, and attention was drawn to the subjects they wrote about. In addition, information was given about works such as interpretations, footnotes, takhmees, and innuendoes that were written about those lamiyyahs. In the Arabic literature, other than those we have mentioned are briefly referred under the title of “other lamiyyahes”. Finally, the study has been completed by summarizing the article and making the necessary comments.

Anahtar Kelimeler

Arabic Language and Rhetoric, Lamiyyah, Arab literature, Arabic poetry literature, Rhyme, Meter

Arap Edebiyatında Lâmiyye Literatürü

Öz

Arap edebî literatüründe lâm kafiyesi üzerine mürettep kasideler, “lâmiyye” olarak adlandırılmıştır. Ancak çalışmamız, literatürde “Lâmiyye” adıyla meşhur olanlarla sınırlandırılmıştır. Böylece söz konusu lâmiyyeler, şerh, hâşiye, tahmis ve tarîzleriyle beraber inceleme konusu yapılmıştır. Bu kapsamda konuyla ilgili temel kavramlardan “revî”, “kafiye” ve “lâmiyye” sözcüklerine değinildikten sonra, “Lâmiyyetu’l-Arab”, “Lâmiyyetu Kâ‘b”, “Lâmiyyetu’l-Acem”, “Lâmiyyetu’ş-Şâtibiyye”, “Lâmiyyetu’l-Hâcıbiyye”, “Lâmiyyetu’z-Zekkâk”, “Lâmiyyetu İbn Teymiyye”, “Lâmiyyetu’l-Hind”, “Lâmiyyetu’l-Cezâiriyye”, “Lâmiyyetu’r-Rûm”, “Lâmiyyetu’ş-Şuraf”, “Lâmiyyetu İbni’l-Verdî” ve “Lâmiyyetu’s-Sâvî” isimli lâmiyyeler örnek olarak incelenmiştir. Bu çalışmada bahsi geçen lâmiyyelerin yazarları hakkında kısaca bilgi verilerek, lâmiyyelerin konularına temas edilmiş ve bu lâmiyyeler etrafında kaleme alınan şerh, hâşiye, tahmis ve tarîz gibi eserler hakkında da bilgi verilmeye çalışılmıştır. Arap edebî literatüründe yukarıda zikrettiğimiz lâmiyyeler dışında olanlar, “diğer lâmiyyeler” başlığı altında ele alınmıştır. Son olarak çalışmanın özetlenmesi ve gerekli yorumların yapılmasıyla makale tamamlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Lâmiyye, Arap edebiyatı, Arap şiiri, Kafiye, Revî, Arap Dili ve Belagâtı

Kaynakça

• Ahfeş, Ebu'l-Hasan Saîd b. Mes‘ade. Kitâbu’l-Kavâfî. nşr. Ahmed Râtib en-Neffâh. B.y: Dâru’l-Emâne, 1. Basım, 1394/1974.
• Askerî, Ebû Hilâl Hasan b. Abdullah b. Sehl b. Sait b. Yahya b. Mehrân. Kitâb-u cemhereti’l-emsâl. nşr. Muhammed
• Ebu’l-Fazl İbrahim-Abdülmecid Katâmış. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 2. Basım, 1408/1988
• Asnevî, Cemâluddîn Abdürrahim eş-Şâfiî. Nihâyetu’r-râğib fî şerhi Arûz-i İbni’l-Hâcib. nşr. Şaban Salâh. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1410/1989.
• Aşkan, Timur. Şenferâ ve Eseri (Divân’ı ve Lâmiyyetu’l-Arab’ı). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Bâbânî (el-Bağdâdî), İsmail Paşa b. Muhammed Emin b. Mir Selim el-Bağdâdî. Hediyetu’l-‘ârifîn esmau’l-muellifîn ve âsaru’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâr-u İhyâ’i’t-Turâsi’l-Arabî, 1951.
• Bettâvirî, Muhammed el-Mekkî el-Bettâvirî. Şâfiyetu’d-decem ‘alâ Lâmiyyeti’l-Acem. Rabat: Matbaatu’l-Emniyye, 2. Basım, 1370/1951.
• Brockelmann, Carl. Târihu’l-edebi’l-Arabî. çev. Abdulhalim en-Neccâr. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 5. Basım, 1959.
• Cerârî, Abdullah. Şeyhu’l-cemâati el-Allâme Muhammed el-Mekkî el-Betâvrî er-Rabâtî (Şahsiyâtun Mağribîyetun 3). B.y: Matba'atu'l-Cedîde ed-Dâru’l-Beydâ’, 1. Basım, 1398/1978.
• Çelebi, İlyas. “Uryânî Osman Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/632-633. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• Dayf, Şevkî. Târihu’l-edebi’l-Arabî 6 ‘asru’d-duveli ve’l-imârât eş-Şam. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1990.
• Debbâ‘, Ali b. Muhammed b. Hasan b. İbrahim b. Abdullah Nuruddîn. Şerhu’d-Debbâ‘ (Muhtasaru bulûği’l-emniyye ‘alâ metn-i İthâfi’l-beriyye bi tahrîrâti’ş-Şâtıbbıyye). nşr. Ebû Abdullah Muhammed Ali Semek. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l- ‘İlmiye, 1971.
• Demirayak, Kenan. “Kasîdetu’l-Bürde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/566-568. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Dursun, Hazer. “es-Semev'el b. Âdiya'nın vefaya dair Lâmiyye Kasidesi”. Hitit Üniversitesi Dergisi, 7/24 (2007), 115- 136.
• Er, Rahmi. “Tuğrâî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/339-334. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Es’ad, Abdülkerim Muhammed. el-Vesît fî tarihi’n-nahvi’l-Arabî. Riyad: Dâru’ş-şivvâf li’n-neşri ve’t-tevzi’, 1992.
• Eyüp, Sabri Efendi. Azîzu’l-âsâr şerh-i Kasîde-i Bânet Suʿâd. İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası, 1. Basım, 1291/1874.
• Fâsî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed Meyâre. Fethu’l-‘alîmi’l-hellâk fî şerhi Lâmiyyeti’z-Zekkâk. nşr. Reşid Bekrî. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘asriyye/Mağrip: Dâru’l-Beyzâ, 1. Basım, 1429/2008.
• Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Yâ’kûb, el-Kâmûsu’l-muhît, nşr. Enes Muhammed eş-Şâmî-Zekeriyyâ Câbir Ahmed, 1. Basım, Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2008.
• Ispartalı, Zeynulabdin. Hadika’i-Semeretu’l-fuâd Kasîdetu Bânet Suʿâd. İstanbul: Ahmet Kâmil ve Şeriki Matbaası, 1347/1928.
• İbn Cercîs, Ebu’l-Vefâ Behâuddîn Abdullah b. Mustafa el-Favdî el-Musillî. Fâidetu’l-ihvan ve ‘âidet’l-a‘yân risâletun fî esmâi’l-musannefâti ve muellifîhâ muntahabatun min Keşfi’z-zunûn, nşr. Re’fet Lüey Hüseyin âl Ferec. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiye, 1971.
• İbnu’l-Cezerî, Muhammed b. Ali. Gayetu’n-nihâye fî tabakâti’l-kurrâ. nşr. G. Bergstraesser. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-‘İlmiye, 1. Basım, 1427/2006.
• İbnu’l-Cezerî, Muhammed b. Ali. Kitâbu Tahbîru’t-teysîr fi’l-kırâti’l-‘aşr. nşr. Ahmed Muhammed Müflih el-Kudât. Amman: Dâru’l-Furkân, 1. Basım, 1421/2000.
• İbn Hişâm, Cemâluddîn Muhammed el-Ensârî. Şerhu Kasîdeti Bânet Suʿâd, nşr. Abdullah Abdulkadir et-Tavîl. Kahire: el-Mektebetu’l-İslamiye, 1. Basım, 1431/2010.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim b. Kuteybe. eş-Şi‘ru ve’ş-şu‘arâ, nşr. Ahmed Muhammed Şakir. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Me‘ârif, 1377/1958.
• İbnu’l-Manzûr, Cemaluddin Ebu’l-Fazıl Muhammed b. Mukrim b. Ali Ahmed el-Ensârî el-İfrîkî el-Mısrî. Lisânu’l-Arab. nşr. Abdullah Ali el-Kebîr - Muhammed Ahmed Hasbullah - Haşîm Muhammed eş-Şâzılî. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l- Ma‘ârif, 2003.
• İmruülkays b. Hucr. Dîvân-u İmruülkays, nşr. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahim. B.y: Dâru’l-Me‘ârif, 1984.
• İpşirli, Mehmet. “Ahmed Muhtar Beyefendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 2/105. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kâ‘b b. Zuheyr. Dîvânu Kâ‘b b. Zuheyr. nşr. Ali Fâ‘ûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiye, 1. Basım, 1417/1997.
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah el-Kostantînî. Keşfu’z-zunûn an esâmi’l-kutubi ve’l-funûn. nşr. Mehmet Şerafettin Yaltkaya/Kilisli Rıfat Bilge. 2 Cilt Beyrut: Daru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, y.t.
• Kehhâle, Ömer Rıda. Mu‘cemu’l-Muellifîn. 4 Cilt. Beyrut: Muessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1414/1993.
• Kuraşî, Ebû Zeyd Muhammed b. Ebu’l-Hattâb. Cemheratu eş’âri’l-Arab, nşr. Alî Muhammed el-Bicâdî, Nehdatu Misr li’t-tiba’a ve’n-neşr ve’t-tevzî’, y.y: ty.
• Kınâvî, eş-Şerif Mes‘ûd b. Hasan b. Ebî Bekir el-Hüseynî eş-Şâfi’î. Fethu’ur-Rahimu’r-Rahman şerhu Nasihatu’l- ihvân ve murşidetu’l-hullân (Şerhu Lâmiyyeti İbni’l-Verdî). Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1. Basım, 1429/2008.
• Kutubî, Muhammed b. Şakir. Fevâtu’l-vefeyât ve’z-zeyl ‘aleyhâ. nşr. İhsan Abbas. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1. Basım, 1394/1974.
• Mâğûsî, Ebû Cum‘a Saîd b. Mesud el-Mâğûsî el-Merrâkuşî. Îdâhu’l-mubhem min Lâmiyyeti’l-Acem. nşr. Muhammed Mesut Cibrân. Libya: Dâru’l-Medâri’l-İslamî, 1. Basım, 1430/2009.
• Mâğûsî, Ebû Cum‘a Saîd b. Mesud el-Mâğûsî el-Merrâkuşî. İthâfu zevi’l-ereb bi mekâsidi Lâmiyyeti’l-Arab. nşr. Muhammed Emin el-Mu’edîb. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiye, 1971.
• Mer‘aşlî, Yusuf b. Abdurrahman. Mesâdirü’dirâsâti’l-İslamiyye. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiye, 1425/2004.
• Merdâvî, Ahmed b. Abdullah. el-Leâliu’l-behiyye Şerhu Lâmiyyet-i Şeyhi’l-İslam İbni Teymiyye, İyâd b. Abdüllatîf b. İbrahim el-Kaysî. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 1. Basım, 1427/2006.
• Musa, Muhammed Yusuf. İbn Teymiyye. Kahire: Muessesetu Hindâvî li’t-Ta‘limi ve’s-Sekâfe, 2012.
• Nîsâbûrî, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. Sahîh-u Müslim, Ebû Kuteybe Nazar el-Fâyrâbî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1. Basım, 1427/2006.
• Orhan, Davut. “Şenferâ’nın Hayatı ve Lâmiyyetu’l-‘Arab Adlı Kasidesi”. AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/8 (Ekim 2016), 104-117.
• Rabdâvî, Mahmud. “Kırâetun fî lâmiyâti’l-ümem”. Meceletu’t-Turâsi’l-Arabî Dergisi 83 (1422/2001), 88-123.
• Safedî, Selâhuddîn Halil b. Aybeg. Kitâbu’l-vâfî bi’l-vefeyât. nşr. Ahmet el-Arnâvût/Mustafa Turkî. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâ’i’t-Turâsi’l-Arabî, 1. Basım, 1420/2000.
• Sami, Şemseddin. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Şifa Yayınevi, 1. Basım, 2012.
• Sâvî, Sadruddîn Muhammed b. Ruknuddîn Muhammed b. Osman. el-Kasîdetu’l-Hasnâ. nşr. Husâmuddîn Mustafa Muhammed. B.y: Alukah net., 2016.
• Subkî, Tacuddîn Ebu Nasr Abdülvehhâb b. Ali b. Abdulkâfî. Tabakâtu’ş-Şâfiiyyeti’l-kübrâ. nşr. Mahmud Muhammed et-Tenâhî/Abdulfettah Muhammed el-Hulluv. 10 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1. Basım, 1383/1964.
• Sıddık, Âmâl İbrahim b. Ahmed. Tahkîku’l-makal ve teshîlu’l-menâl fî şerhi Lâmiyyeti’l-ef’âl li Muhammed b. el- Abbas b. Muhammed b. İsa et-Tilimsânî (ö. 871/1467). Mekke: Ümmu’l-Kurâ Üniversitesi, Edebi ve İdari Bilimler Fakültesi, Doktora Tezi, 1433/2012.
• Suyûtî, Celaluddin Abdurrahman. Kunhu’l-murâd fî beyâni Bânet Suʿâd. nşr. Mustafa ‘Ulyân. Beyrut: Muessesetu’r- Risâle, 1. Basım, 1426/2005.
• Şâtıbî, el-Kasım b. Fîrruh b. Halef b. Ahmed eş-Şâtıbî er-Ra‘înî el-Endelüsî. Hirzu’l-emânî ve vechu’t-tehânî fi’l- kırâati’s-seb‘(Metnu’ş-Şâtibiyye). nşr. Muhammed Temîm ez-Zu‘bî. Medine: Mektebetu Dâru’l-Hudâ, 5. Basım, 1431/2010.
• Şenferâ, Amr b. Mâlik. Dîvânü’ş-Şenferâ. nşr. Emîl Bedî Yakub. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1417/1996.
• Taşdelen, Hasan. “İslâm’ın İlk Dönemine Ait Bir Hiciv Örneği: Hassân b. Sâbit’in Hemziyye’si”. Bursa Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/1 (2009), 299-318.
• Taşköprüzâde, Ahmed b. Mustafa. Miftâhu’s-se‘âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzu‘âti’l-‘ulûm. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-‘İlmiye, 1. Basım, 1405/1985.
• Tülücü, Süleyman. “Şenferâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/535-537. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Tuğrâî, Mueyyiduddîn Ebû İsmail el-Hüseyin b. Ali. Lâmiyyet al-Acem. çev. İsmail Erzen. İstanbul: Milli Eğitim Basım Evi, 1985.
• Van Dyck, Cornelius Van Alen. Kitâbu İktifâi’l-Kunû‘ bimâ huve matbû‘ min eşhuri’t-teâlifi’l-Arabiyeti fi’l-metâbi’i’ş- şarkiyeti ve’l-garbiye. nşr. es-Seyid Muhammed Ali el-Beblâvî. Mısır: Mektebetu’l-Hilâl, 1313/1896.
• Yunus, Mahmut Abdullah Abdulmaksut. “el-Cuhûdu’l-lugaviyye li’t-Tebrîzî ve’z-Zemahşerî ve’l-Ukberî fî şurûhihim li Lâmiyyeti’l-Arab li Şenferâ dirâsetun muvâzene”. Ezher Üniversitesi Arap Dili Fakültesi Yıllık Dergisi 18/4 (2014), 3389-3530.
• Zehebî, Şemsuddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tabakâtu’l-kurrâ, nşr. Ahmed Hân. 3 Cilt. B.y: Merkez-u el- Melik Faysal li’l-bhûs ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1418/1997.
• Zemâkî, Selahaddin. Avnu’l-etfâl şerhu Lâmiyyeti İbni’l-Verdî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- ‘İlmiye, 1. Basım, 2006/1427.
• Zihni, Mehmed. Feyz-i Yezdan Kaside-i Lâmiyye (İbnu'l-Verdi) Tercümesi. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı, 2. Basım. 2010.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-A‘lâm Kâmûsu terâcim li eşheri’r-ricâli ve’n-nisâi mine’l-Arabi ve’l-Musta‘ribîne ve’l- Musteşrikîn. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-‘ilmi li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.