Ömer Nesefî’de Şefaat Düşüncesi

Yıl 2021, Sayı: 13, 181 - 220, 30.06.2021

İbrahim Bayram

Öz

Mâtürîdî kelâm düşüncesinin simge isimlerinden biri olan, yazdığı akaid risalesiyle İslâm dünyasında haklı bir şöhrete kavuşan Ömer Nesefî, bu alandaki görüşlerini daha çok tefsir eseriyle ortaya koymuş bir şahsiyettir. Bu manada onun temas ettiği konulardan biri de şefaat meselesi olmuştur. Ehl-i sünnet çizgisi içerisinde konuyla ilgili görüşlerini beyan eden müellif, şefaati mutlak şekilde reddeden ayetlerle, ona şartlı şekilde izin veren ayetleri birbiriyle bağlantılı şekilde değerlendirmiştir. Söz konusu ayetlerin yorumunda zaman zaman hadisleri de kullanmıştır. O, bu iki temel kaynaktan hareketle şefaatin kapsamına günahkâr müminleri dâhil etmiş, bu hakka sahip olmanın yegâne kriterini iman olarak belirlemiştir. Buna bağlı olarak kâfirlerin ne şefaat etme ne de şefaat edilme hakkına sahip olamadığını savunmuştur. Kimi Ehl-i sünnet kaynaklarında şefaati reddettiği kimilerinde ise onu sadece müminlerin derecelerinin yükseltilmesine tahsis ettiği belirtilen Mu‛tezile’ye ilk yaklaşımı nispet etmiş, onlara yönelik eleştirilerini de bu anlayış üzerinden şekillendirmiştir. Konuyla ilgili getirdiği kimi açıklamalarda selefi olan ulemadan istifade ettiği gibi, bazı izahlarında ise halefi olan ilim ehline esin kaynağı olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Kelâm,, Ömer Nesefî,, Şefaat,, Mümin,, Kâfir.

The Thought of Intercession in Umar Nasafi

Öz

‛Umar Nasafī, who is one of the symbol names of the Māturīdī Kalām idea and gained a well-deserved fame in the Islamic world with his ʿaqāʾid treatise, is a person who has put his views in this field more with his tafsir. In this sense, one of the issues he came into contact with was the matter of intercession. The author, who has expressed his views on the subject within the Ahl al-Sunna line, has evaluated the verses that absolutely reject intercession and the verses that conditionally allow it in connection with each other. He has also used hadiths from time to time in his interpretation of these verses. He has included sinful believers in the scope of intercession based on these two primary sources, and has determined the sole criterion of having this right as faith. Accordingly, he argued that the infidels had neither the right to intercede nor to be intercede. He opposed the initial approach to Mu‛tazila, which was stated in some Ahl al-Sunna sources that he rejected intercession, and others that he only assigned it to the promotion of the degrees of believers, and shaped his criticism towards them through this understanding. As well as benefiting from his predecessor, the ulama in some of the statements he brought about on the subject, he inspired his successor, the scholars in some of his explanations.

Anahtar Kelimeler

Kalām, ‛Umar Nasafī, Intercession, Believer, Infidel

Kaynakça

• Alûsî, Ebü’s-Senâ Şehâbeddîn Mahmûd b. Abdullâh b. Mahmûd. Rûhu’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî. 30 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Aslantürk, Ayşe Hümeyra. “Nesefî, Necmeddîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 32: 571-573. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed Basrî. Temhîdü’l-evâil ve telhîsü’d-delâil. thk. İmâdüddîn Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü'l-Kütübi's-Sekafiyye, 1407/1987.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. es-Sünenü’l-kübra. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1424/2003.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nâsırüddîn Abdullâh b. Ömer b. Muhammed. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. haz. Muhammed Abdurrahmân el-Maraşlı. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Kur’an-ı Kerim’in Türkçe Meali Alisi ve Tefsiri. 8 Cilt. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Buhârî, Ebû Abdullâh Muhammed b. İsmâil b. İbrâhim Cu’fî. el-Câmiü’s-sahîh Sahîhu’l-Buhârî. haz. Bedreddin Çetiner. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Bursevî, İsmâil Hakkı b. Mustafa el-Hanefî el-Halvetî. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kur’an. tsh. Abdullatif Hasan Abdurrahmân. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1439-40/2018.
• Cüveynî, Rüknüddîn Abdülmelik Ebü’l-Meâlî. Kitâbü’l-İrşâd ilâ kavâtıi’l-edilleti fi usûli’l-i‛tikad. thk. Muhammed Yûsuf Mûsâ-Ali Abdülmünim Abdülhamid. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1369/1950.
• Dâvûdî, Şemseddîn Muhammed b. Ali b. Ahmed. Tabakâtü'l-müfessirîn. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• Düzenli, Yaşar. Üslub ve Semantik Açıdan Kur’ân ve Şefaat. İstanbul: Pınar Yayınları, 2. Basım, 2008.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Eşâs es-Sicistânî. es-Sünen. haz. Bedreddin Çetiner. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî. Tefsîru Ebi’s-suûd=İrşâd-ı akl-ı selîm ilâ mezâye’l-Kur’ani’l-Kerim. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Eş‛arî, Ebü’l-Hasen Ali b. İsmâil b. İshâk. el-İbâne an usûli’d-diyâne. thk. Fevkiye Hüseyin Mahmûd. Kahire: Dârü’l-Ensâr, 1393/1973.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tahir Mecdüddîn Muhammed b. Yakûb b. Muhammed. Tenvîrü'l-mikbâs min tefsîri İbn Abbas. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• Hamevî, Ebû Abdullâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdullâh Hamevî Bağdâdî Rûmî Yâkût. Mu‛cemü’l-üdebâ. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Hindî, Alî b. Hüsâmiddîn b. Abdilmelik b. Kadîhân Müttakî. Kenzü’l-ummâl. nşr. Bekri Hayyanî-Saffet Sakka. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 5. Basım, 1405/1985.
• Irakî, Ebü’l-Fazl Zeynüddîn Abdürrahim b. Hüseyin. Tarhü’t-tesrib fî şerhi’t-takrîb. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• İbn Ebû Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahmân b. Muhammed b. İdrîs. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-Azîm. thk. Esad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Riyad: Mektebetü Nizâr Mustafa el-Bâz, 1417/1997.
• İbn Fûrek, Ebû Bekr Muhammed b. Hasan b. Fûrek el-Ensârî. Makâlâtü’ş-şeyh Ebi’l-Hasen el-Eş‛arî. thk. Ahmed Abdürrahim es-Sâyih. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Diniyye, 1425/2005.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed Bağdâdî. Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1423/2002.
• İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal Râgıb. Müfredâtü elfâzi’l-Kur’ân. thk. Safvan Adnan Dâvûdî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem; Beyrut: Dârü’ş-Şamiyye, 4. Basım, 1430/2009.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed b. Abdülcebbâr. Şerhu’l-usûli’l-hamse. thk. Abdülkerim Osman. Kahire: Mektebetü Vehbe, 3. Basım, 1416/1996.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullâh. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. tsh. Mehmed Şerefettin Yaltkaya-Rifat Bilge el-Kilisî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu‛cemü’l-müellifîn: terâcimu musannifi’l-kütübi’l-Arabiyye. 4 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1414/1993.
• Koca, Ferhat. “Mefhum”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28: 350-353. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Konevî, Ebü’l-Müfeddâ İsâmüddîn İsmâil b. Muhammed b. Mustafa İsmâil Efendi, Hâşiyetü’l-Konevî alâ tefsîri’l-Beyzâvî. tsh. Abdullâh Muhammed Mahmûd Ömer. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddîn Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhirü’l-mudıyye fî tabakâti’l-Hanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 5 Cilt. Cize: Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1413/1993.
• Kurtubî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed el-Ensârî. el-Câmi li ahkâmi’l-Kur’an. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1427/2006.
• Kuşeyrî, Ebü’l-Kâsım Zeynülislâm Abdülkerîm b. Hevâzin. Tefsîru’l-Kuşeyrî=Letâifü’l-işârât. thk. Abdüllatif Hasen Abdurrahmân. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2007.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed. el-Fevâidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye. tsh. Muhammed Bedreddin Ebû Firâs en-Na‛sanî. Kahire: Matbaatü’s-Saade, 1324.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmûd Mâtürîdî Semerkandî. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Ertuğrul Boynukalın v.dğr. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2006.
• Mâverdî, Ebü’l Hasen Ali b. Muhammed b. Habîb. Tefsîru’l-Mâverdî: en-Nüket ve’l-uyûn. thk. Seyyid b. Abdülmaksûd b. Abdürrahîm. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Müslim, b. el-Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiü’s-Sahîh. haz. Bedreddin Çetiner. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Nesefî, Ebü'l-Berekât Hâfızüddîn Abdullâh b. Ahmed b. Mahmûd. Tefsirü’n-Nesefî=Medârikü’t-tenzîl ve hakâikü’t-te’vîl. thk. Yûsuf Ali Büdeyvi. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kelimi’t-Tayyib, 1419/1998.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. “Kitâbü’l-beyân an garîbi’l-Ku’rân”. Ömer Nesefi ve Kitabü'l-Beyân an Ğaribi'l-Kur’an Adlı Eseri: Metin ve İnceleme. haz. Huzeyfe Kocabaş. 1-146. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. “Metnü’l-Akîdeti’n-Nesefiyye”, Semâniyetü mütûn fi’l-akîde ve’t-tevhîd. 51-59. Amman: Müessesetü Âl-i’l-Beyt, 2013.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. Risâle fî beyâni’l-mezâhibi’d-dâlle. Ankara: Milli Kütüphane, Afyon Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi, 03 Gedik 17584/3, 56b-63b.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. “es-Seb‛iyyât-es-Sem‛iyyât”, Necmeddin en-Nesefî ve Hadis İlmindeki Yeri (Es-Seb‛iyyât-es-Sem‛iyyât İsimli Yazma Eseri Özelinde). haz. Mehmet Bozkırlı. 1-110. İstanbul: 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. et-Teysîr fi’t-tefsîr. thk. Maher Edîp Habbûş-Fâdî el-Magribî. 15 Cilt. İstanbul; Beyrût: Darü’l-Lübâb, 1440/2019.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmeddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed. Tılbetü’t-talebe. thk. Halid Abdurrahmân el-Ak. Beyrut: Dârü'n-Nefâis, 1431/2010.
• Nisâbûrî, Ebû Abdullâh İbnü’l-Beyyi’ Muhammed Hâkim. el-Müstedrek ale’s-Sahihayn. thk. Mustafa Abdülkadir Ata. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 3. Basım, 1422/2002.
• Pezdevî, Ebü2l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin. Usulü’d-dîn. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 1424/2003.
• Râzî, Ebû Abdullâh Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. Tefsîru’l-Fahri’r-Râzî. 32 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1981.
• Sâbûnî, Ebû Muhammed Nûreddîn. Kitabü’l-bidâye mine’l-kifâye fi’l-hidâye fi usûli’d-dîn. thk. Fethullah Huleyf. Kahire: Dârü’l-Maarif, 1969.
• Sa‛lebî, Ebû İshâk Ahmed b. Muhammed b. İbrâhim Nisâbûrî. el-Keşf ve’l-beyân=Tefsîrü’s-Sa‛lebî. thk. Ebû Muhammed İbn Âşûr. 10 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• Semerkandî, Ebü’l-Leys İmâmü’l-hüdâ Nasr b. Muhammed b. Ahmed. Tefsîru’s-Semerkandî. thk. Ali Muhammed Muavvız-Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Tabakâtü’l-müfessirîn. thk. Ali Muhammed Ömer. Kahire: Mektebetü Vehbe, 1396/1976.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-Dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‛cemü’l-kebîr. thk. Hamdi Abdülmecid Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 2. Basım, 1404/1983.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerîr Muhammed b. Cerîr b. Yez3ıd. Tefsîrü’t-Taberî=Câmiü’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’an. thk. Abdullâh b. Abdülmuhsin et-Türkî. 25 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hicr li’t-Tıbaa ve’n-Neşr, 1422/2001.
• Teftâzânî, Sa‛düddîn. Şerhu’l-Akâidi’n-Nesefî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sekkâ. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1408/1998.
• Teymî, Ebü’l-Kâsım Kıvâmü’s-sünne İsmâil b. Muhammed b. Fazl Talhî İsfahânî. el-Hicce fî beyâni'l-mahacce ve şerhi akîdeti Ehli’s-sünne. thk. Muhammed b. Rebi‛ b. Hâdî Umeyr Medhalî. 2 Cilt. Riyad: Dârü’r-Raye, 1411/1990.
• Tirmizî, Muhammed b. Îsâ. es-Sünen. haz. Bedreddin Çetiner. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Vâhidî, Ebü’l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nisâbûrî. et-Tefsîrü’l-basît. thk. İbrâhim b. Ali el-Hasen. 15 Cilt. Riyad: Câmiatü’l-İmam Muhammed b. Su3ud el-İslâmiyye, 1430.
• Zehebî, Şemseddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‛lâmi’n-nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaut-Hüseyin el-Esed. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Cârullâh Mahmûd b. Ömer b. Muhammed. el-Keşşâf an hakâiki’t-tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vucûhi’t-te’vîl. thk. Halil Me’mun Şeyha. Beyrut: Dârü’l-Marife, 3. Basım, 1430/2009.
• Ziriklî, Hayreddîn. el-A‛lâm: Kamûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müstarebîn ve’l-müsteşrik3ın. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 15. Basım, 2002.