Âyetlerin İktibâsında Öne Çıkan Edebî Gayeler: Klasik Arap Edebiyatı Özelinde

Yıl 2021, Sayı: 13, 95 - 117, 30.06.2021

Mehmet Şirin Aladağ

Öz

Bu makale, belâgat ilminde Kur’ân ve hadis eksenli bir sanat olan iktibâsın edebî amaçlarını birtakım nesir ve şiir örnekleri bağlamında konu edinmektedir. Gerek sahip olduğu yüksek edebî değer gerekse ilahî hitabın gücünden yararlanmak sûretiyle söze kazandırdığı inandırıcılık ve muhatapları üzerinde bıraktığı etki sayesinde iktibâs, başta edebiyat dünyası olmak üzere avamdan havasa kadar toplumun tüm farklı kesimlerince sıradan konuların, güncel diyalogların yanı sıra çok üst bir analiz kabiliyeti gerektiren seviyeli metinlerde sıklıkla başvurulan bir edebî sanat olarak dikkat çekmektedir. Çeşitli vesilerle tatbik edilen bu sanatın birçok amaçla yapıldığı da bir vâkıadır. Bu makalede, Arap Dili ve Belagatı alanında hakkında yeterince çalışma bulunmayan söz konusu bu sanatın icra edilmesinde güdülen edebî gayeleri kategorize etmek sûretiyle etraflıca ele alınmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

İktibâs, Kur’ân, Âyet, Edebî, Şâir, Nesir.

Literary Aims in Quotation of Qur’anic Verses: Specific To Classical Arab Literature

Öz

This article studies the prominent literary aims of quotation, an art of Qur’an and hadith axis in rhetoric science, within the context of some poetry and prose examples of classical period. Thanks to the persuasiveness it equips the word with and the profound effect it has on its respondents, quotation has been observed to be applied by all segments of the society, from the common people to the educated people, especially by the world of literature. Accordingly, in not only common subjects and daily dialogues but also in precious texts necessitating a very high level analysing skill, quotation attracts attention as a literary art frequently referred. Classical Arab Literary sources narrate that various classes of Muslim community especially poets and literary men as well as intellectual groups have performed the art of quotation for a variety of reasons so as to benefit from the power of divine address and they have submitted high quality examples in this aspect. The main aim of this article is to study quotation that has not been touched in the works previously written and been satisfied with slightly mentioning between the lines without attracting attention by categorizing its prominent literary aims with a holistic perspective.

Anahtar Kelimeler

Quotation, Qur’an, Verse, Classical Arab Literature, Poet, Literary Man

Kaynakça

• ‘Allûş, Sa‘îd. Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-Edebiyyeti’l-Mu‘âsira. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Lubnânî, 1405/1985.
• Draz, Abdullah. Kur’an’a Giriş. Çev. Salih Akdemir. Ankara: OTTO Yayınları, 4. Baskı, 2010.
• el-‘Alevî, Ebû İdrîs el-İmâm el-Mueyyed-Billâh Yahyâ b. Hamza. et-Tırâzu’l-Mutedammin li’Esrâri’l-Belâğa ve ‘Ulûmi Hakâ’iki’l-İ‘câz. I-III. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Hidîviyye, 1332/1914.
• el-‘Asker, ‘Abdulmuhsin b. ‘Abdulazîz. el-İktibâs Envâ‘uh ve Ahkâmuh Dirâse Şer‘iyye Belağiyye fi’l-İktibâs mine’l-Kur’ân ve’l-Hadis. Riyad: Mektebetu Dâru’l-Minhâc, 1425.
• el-Bedrî, Hikmet Ferec. Mu‘cemu Âyâti’l-İktibâs. Bağdat: Dâru’r-Raşîd, 1980.
• el-Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Huseyn. Delâ’ilu’n-Nubuvve ve Ma‘rifetu Ahvâli Sâhibi’ş-Şerî‘a. I-VII. Nşr. Abdulmu‘tî Kal‘acî. Beyrut-Mısır: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye - Dâru’r-Reyyân li’t-Turâs, 1408/1988.
• el-Buhârî, Ebû Abdullah Muhammed b. İsmail. el-Câmiu’s-Sahîh. Thk. Mustafa Dîb el-Buğâ. Dimaşk-Beyrût: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• el-Cevherî, İsmâil b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-‘Arabiyye. Thk. Muhammed Muhammed Tâmir ve bşk. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, 1430/2009.
• Demirayak, Kenan, “Hârizmî, Ebû Bekr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/220-222. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• el-Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-Luğa. I-XV. Thk. ‘Abdulazîm Mahmûd-Muhammed Ali en-Neccâr. Kahire: ed-Dâru’l-Mısriyye li’t-Te’lîf ve’t-Terceme, trs.
• el-Ferâhîdî, Halîl b. Ahmed. Kitâbu’l-‘Ayn Muratteben ‘alâ Hurûfi’l-Mu‘cem. Thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, 2003.
• el-Fîrûzâbâdî, Mecduddîn Muhammed b. Ya‘kûb. el-Kâmûsu’l-Muhît. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 8. Baskı, 2005.
• el-Ğazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ min ‘İlmi’l-Usûl. I-IV. Thk. Hamze b. Zuheyr Hâfiz. B.y.: Şeriketu’l-Medîne, 1413.
• el-Halebî, Şihâbuddîn Mahmûd b. Suleymân. Husnu’t-Tevessul ilâ Sinâ‘ati’t-Teressul. Mısır: Matba‘at Emîn Efendi, 1315.
• el-Hamevî, Şihâbuddîn Ebû Abdillâh Yâkût. Mu‘cemu’l-Udebâ. I-VII. Thk. İhsân ‘Abbâs. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1993.
• el-Hansâ, Tumâdir bint ‘Amr. Dîvânu’l-Hansâ. Nşr. Hamdû Tammâs. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 2. Baskı, 1425/2004.
• el-Husrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî b. Temîm el-Kayravânî. Zehru’l-Âdâb ve Semeru’l-Elbâb. I-IV. Thk. Zekî Mubârek ve Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 4. Baskı, trs.
• el-Husrî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî b. Temîm el-Kayravânî. Zehru’l-Âdâb ve Semeru’l-Elbâb. I-IV. Thk. Zekî Mubârek ve Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 4. Baskı, trs.
• el-İnbâbî, Şemsuddîn Muhammed b. Muhammed. Takrîru’ş-Şemsi’l-İnbâbî ‘alâ şerhi Sa‘diddîn et-Teftâzânî li’Telhîsi’l-Miftâh. I-IV. Mısır: Matba‘atu’s-Sa‘âde, 1330.
• el-İsfahânî, Şerefuddîn Abdulmu‘min b. Hibetullah. Atbâku’z-Zeheb. Mısır: Matbaatu’s-Saâde, 1329/1911.
• el-İsfehânî, er-Râğib. Mufredâtu Elfâzi’l-Kur’ân. Thk. Safvân ‘Adnân Dâvûdî. Dimaşk: Dâru’l-Kalem, 5. Baskı, 1433/2011.
• el-Kalkaşendî, Ebu’l-‘Abbâs Ahmed b. ‘Ali. Subhu’l-A‘şâ fî Sınâ‘ati’l-İnşâ. I-XIV. Kahire: Dâru’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1340/1922.
• el-Kazvînî, Muhammed b. ‘Abdurrahman Celâluddîn. el-Îdâh fî ‘Ulûmi’l-Belâğa. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, trs.
• el-Kazvînî, Muhammed b. ‘Abdurrahman Celâluddîn. et-Telhîs fî ‘Ulûmi’l-Belâğa. Şerh. Abdurrahman el-Berkûkî. B.y.: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 2. Baskı,1350/1932.
• el-Yûsî, Hasan. Zehru’l-Ekem fi’l-Emsâl ve’l-Eikem. Thk. Muhammed Hacî - Muhammed el-Ahdar. Mağrib: Dâru’s-Sekâfe, 1401-1981.
• er-Radî, eş-Şerif. Nehcu’l-Belâğa. I-IV. Şerh. Muhammed Abduh. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, trs.
• er-Râzî, Fahruddîn Muhammed b. Ömer. Nihâyetu’l-Îcâz fî Dirâyeti’l-İ‘câz. Nşr. Nasrullah Hacımüftüoğlu. Beyrut: Dâru Sâdır, 2004.
• es-Se‘âlibî, Ebû Mansûr ‘Abdulmelîk b. Muhammed. el-İktibâs mine’l-Kur’âni’l-Kerîm. I-II. Thk. İbtisâm Merhûn es-Saffâr - Mucâhid Mustafâ Behcet. Mansûre: Dâru’l-Vefâ, 1412/1992.
• es-Suyûtî, Celâluddîn ‘Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Ahâsinu’l-İktiyâs fî Mehâsini’l-İktibâs. Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb, nr.1149.
• eş-Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed. el-Muvâfakât. I-IV. Thk. Hâlid Abdulfettâh Şibl. Beyrut: Muessesetu’l-Kutubi’s-Sekâfiyye, 1420/1999.
• et-Teftâzânî, Mes‘ûd b. Ömer Sa‘duddîn - el-Mağrîbî, İbn Ya’kûb - es-Subkî, Bahâuddîn. Şurûhu’t-Telhîs. I-IV. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-‘İlmiyye, trs.
• et-Teftâzânî, Mes‘ûd b. Ömer Sa‘duddîn. el-Mutavvel. Thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 3. Baskı, 1434/2013.
• et-Teftâzânî, Mes‘ûd b. Ömer Sa‘duddîn. Muhtasaru’l-Me‘ânî. Thk. Abdulhamîd Hindâvî. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 1434/2013.
• et-Tûfî, Ebu’r-Rebî‘ Necmuddîn Suleyman b. Abdilkavî b. Abdilkerîm. Şerhu Muhtasari’r-Ravda. I-III. Thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Turkî. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1407/1987.
• Ğıyâseddîn el-Huseynî, İhtiyâruddîn b. es-Seyyid. Esâsu’l-İktibâs. Thk. Nâsır Muhammedî Muhammed Câd. Kahire: Dâru’l-Âfâki’l-‘Arabiyye, 1430/2009.
• Houtsma, M. Th. ve bşk. Mûcez dâiretu’l-ma‘ârifi’l-İslâmiyye. I-XXXIII. Thk. İbrâhim Zekî Hurşîd ve bşk. B.y.: Merkezu’ş-Şârika li’l-İbdâ‘i’l-Fikrî, 1418/1998.
• İbn Dâvûd ez-Zâhirî, Ebû Bekr Muhammed b. Alî el-Esbehânî. ez-Zehre. I-II. Thk. İbrâhim es-Sâmerrâî - Nûrî Hammûdî el-Kaysî. Ürdün: Mektebetu’l-Menâr, 2. Baskı, 1406/1985.
• İbn Dureyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan el-Ezdî. Cemheretu’l-Luga. I-III. Thk. Remzî Munîr el-Ba‘lebekkî. Beyrut: Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, 1987.
• İbn Fâris, Ebu’l-Huseyn Ahmed b. Zekeriyyâ er-Râzî. Mu‘cemu Mekâyîsi’l-Luğa. Thk. ‘Abdusselâm Muhammed Hârûn. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1979.
• İbn Halef, Ebu’l-Hasan Ali. Mevâddu’l-Beyân. Thk. Hâtim Sâlih ed-Dâmin. Dımaşk: Dâru’l-Beşâir, 1424/2003.
• İbn Ma‘sûm, es-Seyyîd Alî Sadruddîn el-Medenî. Envâru’r-Rabî‘ fî Envâ‘i’l-Bedî‘. I-VII. Thk. Şâkir Hâdî Şeker. Necef: Matba‘at en-Nu‘mân, 1969.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mukerrem. Lisânu’l-‘Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1300.
• İbn Ebi’l-İsba‘, ‘Abdul‘azîm b. ‘Abdulvâhid el-Mısrî. Tahrîru’t-tahbîr fî Sınâ‘ati’ş-Şi‘r ve’n-Nesr ve Beyâni İ‘câzi’l-Kur’ân. Thk. Hafnî Muhammed Şeref. Kahire: Menşûrâtu’l-Meclisi’l-A‘lâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1383/1963.
• İbnu’l-Esîr, Diyâ’uddîn. Kifâyetu’t-Tâlib fî Nakdi Kelâmi’ş-Şâ‘ir ve’l-Kâtib. Thk. Nûrî el-Kaysî, Hâtim ed-Dâmin ve Hilâl Nâcî. Musul: Menşûrâtu Câmi‘ati’l-Mevsıl, 1982.
• İbnu’l-Esîr, Diyâ’uddîn. el-Meselu’s-Sâ’ir fî Edebi’l-Kâtib ve’ş-Şâ‘ir. I-II. Thk. Muhammed Muhyiddîn ‘Abdulhâmîd. Beyrut: el-Mektebetu’l-‘Asriyye, 2010.
• İbnu’l-Esîr, Necmuddîn. Cevheru’l-Kenz. Thk. Muhammed Zağlûl Sellâm. İskenderiye: Munşeâtu’l-Maârif, trs.
• İbnu’l-Mudebbir, Ebû İshâk İbrâhim b. Muhammed eş-Şeybânî. er-Risâletu’l-Azrâ fî Mevâzîni’l-Belâğa ve Edevâti’l-Kitâbe. Thk. Zeki Mubârek. Kahire: Matba‘atu Dâri’l-Kutubi’l-Mısriyye, 1350/1931.
• Kadi (al-Qadi), Wadad and Mir, Mustansir. “Literature and the Qur’an”. Encyclopaedia of the Qur’an. General Editor: Jane Dammen McAuliffe, 3/205-227. Leiden-Boston: Brill 2003.
• Lâfî, İmâd Yûnus. “el-İktibâs ve’t-Tadmîn fi’l-Luga ve’l-‘İmâre”. el-Mecelletu’l-‘İrâkiyye li’l-Hendeseti’l-Mi‘mâriyye 16-17-18, (Ocak 2009), 129-150.
• Mer‘î, Yûsuf b. Ebî Bekr b. Ahmed el-Makdisî. Bedî‘u’l-İnşâ ve’s-Sıfât fi’l-Mukâtebât ve’l-Murâselât. B.y.: Matba‘atu’l-Cevâib, 1291.
• Muslim, Ebü’l-Huseyn Muslim b. el-Haccâc. Sahîhu Muslim. I-V. Nşr. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, 1991.
• Sâhib b. ‘Abbâd, Ebu’l-Kâsım İsmâîl b. Sâhib b. ‘Abbâd. Resâilu’s-Sâhib b. ‘Abbâd. Tsh. ‘Abdulvehhâb ‘Azzâm - Şevkî Dayf. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-‘Arabî, 1366.
• Sancak, Yusuf. Hz. Peygamber Devrinde Şiir. Erzurum: Şafak Yayınevi, 1999.
• Suruç, Salih. Kâinatın Efendisi Peygamberimizin Hayatı. I-II. İstanbul: Nesil Yayınları, 2016.
• Vehbe, Mecdî ve Kâmil el-Muhendis. Mu‘cemu’l-Mustalahâti’l-‘Arabiyye fi’l-Luğa ve’l-Edeb. Beyrut: Mektebetu Lubnân, 2. Baskı, 1984.