Tefsir Usûlü'nde Tepkiyle Kaleme Alınan Bazı Eserler

Yıl 2021, Sayı: 14, 169 - 190, 31.12.2021

Akif Yıldırım

Öz

Bu çalışma, Tefsir Usulü’ne dair kaleme alınmış eserlerin telif edilme sebeplerini ortaya koymak amacıyla yapılmıştır. Böyle bir amaç doğrultusunda kronolojik olarak farklı dönemlerde kaleme alınan Muhâsibî’nin (ö. 243/857) el-Akl ve Fehmü’l-Kur’ân, Kâfiyeci’nin (ö. 879/1474) et-Teysîr fî Kavâidi ‘Ilmi’t-Tefsir ve Subhî Sâlih’in (ö. 1986) Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân adlı eserleri örneklem olarak seçilmiştir. Her biri farklı dönemde kaleme alınan bu eserlerin ortaya konulma gerekçeleri müellifleri tarafından açıklansa da aslında bu eserlerin başka sebeplere binâen kaleme alındığı anlaşılmaktadır. Bunun tespiti için de müelliflerin, dönemlerindeki ilmî konumları ve siyasî tutumları tespit edilmiş ve eserleri üzerindeki etkileri ortaya konulmuştur. Üç ayrı dönemde kaleme alınan ve üç ayrı müellif özelinde yapılan bu çalışmada, müelliflerin eserlerini kaleme almadaki en etkin faktörün hangisi olduğu tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

el-Akl ve Fehmü’l-Kur’ân, et-Teysîr fî Kavâidi ‘Ilmi’t-Tefsir, Mebâhis fî Ulûmi’l-Kur’ân, Tefsir Usûlü, Ulûmu’l-Kur’ân

Some Works Which Were Written With Reaction in The Usūl Al-Tafsir

Öz

This study aims to investigate the nature of the subjects and concepts in Usūl al-Tafsir. Given this concern, it has comparatively analyzed three important works that were compiled chronologically in different periods: Muḥāsibī’s al-‘Aql wa fahm al-Qur'an, and Kāfiyaji’s al- Taysīr fī qawāʿid ʿIlm al-Tafsīr, and Subhī Sālih’s Mabāhis fī Ulūm al-Qur'an. Even though the authors explained their writing purposes in these works, it is understood that they actually wrote them for the different reasons than they were were displayed. In order to demonstrate the validaty of this claim, we analyzed in this study the scholarly positions and political attitudes of the authors in their works. In this study, which was written in three different periods and made specifically for three different authors, it was determined that the most effective factor in writing the works of the authors was written reflexively against the intellectual, political and scientific understanding of their period.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, al-‘Aql wa Fahm al-Qur, al-Taysīr fī Qawāʿid ʿIlm al-Tafsīr, Mabāhis fī Ulūm al-Qur, Usūl al-Tafsir, Ulūm al-Qur

Kaynakça

• Abdulhamit, İrfan, İslâm’da İtikadi Mezhepler ve Akaid Esasları, (terc: Saim Yeprem), İstanbul: Marifet, 1983.
• Ahmet Efendi, Taşköprülüzade, Şakâik-i Nu‘maniyye Tercümesi, (terc: Edirneli Mecdi Efendi), İstanbul, Tsz.
• Algül, Hüseyin, İslâm Tarihi, İstanbul: Gonca, 1986.
• Bağdâdî, Abdulkâhir, el-Fark Beyne’l-Firak, (Tahkik: Muhammed Muhyiddin Abdulhamit), Beyrut, 1990.
• Bilmen, Ömer Nasuhi, Tabakatu’l-Müfessirin Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratur, Berlin, 1902- Supplement Bande, Leiden: Brill, 1938.
• Bursalı Mehmet Tâhir, Osmanlı Müellifleri, (haz: A. Fikri Yavuz-İsmail Özen), İstanbul: Meral Yayınevi, Tsz.
• Cemal, Bôkô, Tercîhât eş-Şeyh Subhî es-Salih fî Ulumi’l-Kur’ân, Yüksek Lisans Tezi, Câmiat-ü Cezâyir Külliyyetu’l-Ulumi’l-İslâmiyye, Cezayir, 2013.
• Dayf, Şevki, Tarihu’l-Edebi’l-Arabî, Kahire: Dâru’l-Mearif, Tsz.
• Demir, Ziya, Osmanlı Müfessirleri, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• el-‘Alâvene, Ahmed, Zeylü’l-A‘lâm, Cidde: Dâru’l-Minâra, 1998.
• el-Askalânî, İbn Hacer, Tehzîbü’t-Tehzîb, Hindistan: Derîetü’l-Meârifi’n-Nizâmiyye, 1957.
• el-Ba‘lebekki, Münir, Mu‘cem-u A‘lemi’l-Mevrid, Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melayin, 1992.
• el-Bağdâdî, İsmail Paşa, Hediyyetu’l-Ârifîn Esmau’l-Müellifin ve Eseru’l-Musanifin, Beyrut: Dâr-u İhyâi’t-Türasi’l-Arabî, 1951.
• el-Cenâbî, Ahmed Kasım Kesâr, eş-Şeyh Şehîd Doktor Subhî Sâlih Vucûduhu’l-Lugavîyye, Lübnan: Câmiatu’l-Cinân, 2006.
• el-Cezerî, İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Tarih, (Tahkik: Abdullah el-Kâdi-Muhammed el-Dakkak), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• el-Hatîb, Muaz, “el-‘Allâme eş-Şehîd Subhî Sâlih”, http://www.darbuna.net/blog/2007/04/02/العلامة-الشهيد-الدكتور-صبحي-الصالح/ (erişim:10.09.2018);
• el-Kâfiyeci, Muhyiddin, et-Teysîr fî Kavâidi ‘Ilmi’t-Tefsîr, (Tahkîk: İsmail Cerrahoğlu), Ankara: A.Ü.İ.F.Yayınları, 1974.
• el-Leknevî, Ebû’l-Hasenât Muhammed Abdulhayy, el-Fevâidü’l-Behiyye fi Terâcimi’l-Hanefiyye, Beyrut: Dâru’l-Marife, Tsz.
• el-Mer‘aşli, Yusuf, ‘Ikdu’l-Cevâhir, Lübnan: Dâru’l-Ma’rife, 2006.
• el-Mes‘ûdî, Ebi’l-Hasen Ali b. Hüseyin b Ali, Mürûcu’z-Zeheb ve Meâdini’l-Cevher, Beyrut: el-Mektebetu’l-Asrıyye, 2005.
• el-Muhâsibî, Hâris b. Esed, el-Akl ve Fehmü’l-Kur’ân, (Tahkik: Hüseyin Kuvvetli) Dimeşk: Dâru’l-Fikr, 1971.
• el-Muhâsibî, Hâris b. Esed, Risâletü’l-Müsterşidîn, (Tahkik: Abdulfettah Ebû Gudde), Halep: Mektebetü’l-Matbuati’l-İslâmiyye, 1964.
• Erginli, Zafer, ‘Muhâsibî’, DİA, c.31, s.13-16.
• es-Safedî, Salâhuddîn Halîl Aybek, Kitabu’l-Vâfî bi’l-Vefeyât, Beyrut: el-Ma‘hedü’l-Almani li’l-Ebhasi’ş-Şerkıyye, 2009.
• es-Sehâvî, Muhammed b. Abdurrahman, ed-Dav‘u’l-Lâmî‘ li-Ehli’l-Karni’t-Tâsi‘, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• es-Sem‘ânî, Ebû Sa’d Abdülkerim b. Muhammed b. Manzur et-Temimî, el-Ensâb, (Tahkik: Abdurrahman b. Yahya vd.), Beyrut: Dâru’l-Cinân, 1988.
• es-Sübkî, Tâcuddin Ebû Nasr Abdulvahhab, Tabakâtü’ş-Şâfiiyyeti’l-Kübrâ, (Tahkik: Abdulfettah Muhammed – Mahmud Muhammed et-Tanâhî), Kahire: Daru İhyai’l-Kütübi’l-Arabî, tsz.
• es-Sülemî, Muhammed b. el-Hüseyin, Tabakâtu’s-Sûfiyye, (Tahkik: Ahmed eş-Şirbâsî), Kahire: Kitabu’ş-Şa‘b, 1998.
• eş-Şevkânî, Muhammed b. Ali, el-Bedru’t-Tali‘, Kahire: Dâru’l-Kitabi’l-İslâmi, tsz.
• eş-Şurbecî, Muhammed Yusuf, el-İmam Süyûtî Vücuduhû fi Ulumi’l-Kur’ân, Dımeşk: Dâru’l-Mektebe, 2001.
• et-Teftâzânî, Sadettin, Tehzibu’l-Mantık ve’l-Kelâm, Mısır: Matbaatü’s-Saade, 1912.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman, el-İber fi Haberi men Ğaber, (Tahkik: Fuad Seyyid-Selahaddin el-Müneccid), Kuveyt: Vezâratü’l-İrşâd, 1960.
• ez-Zehebî, Ebû Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman, Mizânu’l-İ’tidal fi Nakdi’r-Rical, (Tahkik: Muhammed Muavviz – Ahmed Abdulmevcud), Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Fettûh, İsâ, “Üstâzî ed-Doktor Subhî Sâlih 1926-1986”, Mecelletu’l-Mevkıfi’l-Edebî, Dımeşk, sayı 434, (2007), s.134.
• Gökbulut, Hasan, ‘Kâfiyecî’, DİA, c.24, s.154-155.
• Hâcî, Abdulaziz, “Subhî Sâlih ve Cuhûduhu fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân min Hilâli Kitâbihi Mebâhis fî ‘Ulûmi’l-Kur’ân”, et-Türâsu’l-‘Arabî, Dimeşk, sayı 115, (2009), s.17-44.
• Hançerlioğlu, Orhan, İslâm İnançları Sözlüğü, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1984.
• Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Muhammed b. Ali, Târîh-u Bağdat, Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Hatipoğlu, İbrahim, ‘Subhî Sâlih’, DİA, c.37, s.452-453.
• İbn ‘Imâd, Abdü‘l-Hayy b. Ahmed el-Hanbelî, Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb, (Tahkik: Mahmut Arnavut), Beyrut: Dâr-u İbn Kesir, 1989.
• İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, (Tahkik: Rıza Teceddüd), Tahran, 1971.
• Kandemir, M.Yaşar, ‘Ahmet b. Nasr el-Huzâi’, DİA, c.2, s.110.
• Köprülü, Fuad, İslâm Medeniyeti Tarihi, Ankara: DİB Yayınları, 1984.
• Kurzman, Charles, Liberal Islam: A Sourcebook, Oxford-New York: Oxford University Press, Londra, 1998.
• Kuşeyrî, Abdulkerim b. Hevâzin, er-Risâletu’l-Kuşeyriye, (Tahkik: Abdulhâlim Mahmud – Mahmud b. Eş-Şerif), Kahire: Daru’ş-Şa‘b, tsz.
• Kuvvetli, Hüseyin, “Mustalahu’l-Muhâsibî fi Siyakı Asrihî”, Havliyyetü Fer‘i’l-Adabi’l-Arabîyye, Beyrut, 1981, c.1, s.279-287.
• Mahmud, Abdulhâlim, Üstâzu’s-Sâirîn el-Hâris b. Esed el-Muhâsibî, Kahire: Dâru’l-Meârif, 1992.
• Molla Fenârî, ‘Aynu’l-Âyân Tefsîru Sûrati’l-Fâtiha, İstanbul: Dersaâdet Rıfat Bey Matbaası, h.1326
• Özel, Ahmet, ‘Malik b. Enes’, DİA, c.27, s.508.
• Özpilavcı, Ferruh, Ebherî Îsâgûcî ve Şerhi, İstanbul: Litera, 2017.
• Ramazan, Muhammed Hayr, Tekmilet-ü Mu‘cemi’l-Müellifin, Beyrut: Dar-u İbn Hazm, 1997.
• Ramazan, Muhammed Hayr, Tetimmetu’l-A’lâm li’z-Ziriklî, Beyrut: Dâr-u İbn Hazm, 2002.
• Sabbağ, Ömer Sirin, “Kitab-u Mebahis fi Ulumi’l-Kuran li’d-Doktor Subhî Sâlih”, Mecelletu’l-Cemiatu’l-Esmiriyye, Libya, 2014, yıl.11, sy.20, s.15-44.
• Sâlih, Subhî, Mebâhis fi Ulûmi’l-Kur’ân, Şam: Matbaatu’l-Camiatu’s-Suriyye, 1958.
• Seymen, Sâdık, Cühûdu’l-Kâfiyeci fî Ulûmil’l-Kur’ân ve Kavâidu’t-Tefsîr, Yüksek Lisans Tezi, el-Câmiatu’l-Ürdüniyye, Ürdün, 2015.
• Seyyid, Fuad Salih, Mevsûatü ‘Alemi’l-Karni’l-‘Işrîn fi’l-‘Alemine’l-Arabî ve’l-İslâmî, Beyrut: Mektebet-ü Hasenu’l-‘Asriyye, 2013.
• Sezgin, Fuad, Geschichte des Arabischen Schrif, Leiden, 1967-1984.
• Smith, Margaret, An Early Mystic of Baghdad, Londra, 1935.
• Süleyman, Mahmud Hamdi, http://tourathtripoli.com/index.php/2009-10-19-07-02-4112/53-2009-11-16-08-39-28 (erişim:02.10.2018)
• Süreyya, Mehmed, Sicill-i Osmanî, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Süyûtî, Celaleddin, Buğyetü’l-Vuât fi Tabakâti'l-Lugavîyyin ve'n-Nuhât, (Tahkik: Muhammed Ebû'l-Fadl İbrahim), Beyrut: Dâru’l-Fikr, tsz.
• Şulul, Kasım, Kâfiyeci’de Tarih Usûlü, İstanbul: İnsan Yayınları, 2001.
• Üzüm, İlyas, ‘Kaderiyye’, DİA, c.24, s.64-65.
• Yavuz, Yusuf Şevki, ‘İbn Ebû Duâd’, DİA, c.19, s.430-431.
• Yıldız, Hakkı Dursun, ‘Abbasiler’, DİA, c.1, s.31-48.