The Concept Of Imam In Religious Terminology: An Analytic Approach

Yıl 2022, Sayı: 15, 115 - 147, 21.06.2022

Necati Dögüş

Öz

The word "imam" originates from the Arabic root “EMM” and has several meanings such as "chief, pioneer, leader, caliph, and guide." Drawing upon its lexical definitions, religious literature has covered a wide spectrum of its usage over time. Naturally, it has gained various meanings in different contexts ranging from spiritual life to social relations.
The richness of its implications also stems from the Quran, which presents distinct semantic usages of imam. Therefore, in their respective literature, the sub-disciplines of Islamic studies such as tafsir, kalam, fiqh, and Sufism have developed different concepts related to the very same word. Moreover, Shi‘i tradition has produced its own theological and political notions concerning “imam” and “the imamate,” a derivative from the same Arabic root. Consequently, it broadened the repertoire of the signification of the term “imam.” Inheriting the legacy of Islamic civilization, the Ottomans used the word imam extensively in their daily lives, such as in their cuisine or mosques. Today, in modern Turkish social life, "imam" is more often than not confined to a professional title as "a religious official who leads prayers." Relying on certain Arabic and Turkish dictionaries, this article demonstrates and examines a gamut of meanings related to the word "imam" based on Islamic literature and Ottoman archival documents.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Imam, Imamete, District Imam, Imams of the Janissary Corps, Leader

Dini Terminolojide İmam: Analitik Bir Yaklaşım

Öz

Arapça “EMM” kökünden gelen ve “önder, öncü, lider, rehber” gibi anlamlarla açıklanan “imam” kelimesi, sözlük anlamlarına bağlı olarak dini literatürde çok zengin bir kullanıma sahip olmuştur. Zamanla dini hayattan sosyal hayata birçok farklı alanda farklı anlamlar kazanmıştır. Bu anlam zenginliğinde imam kelimesinin Kur’ân-ı Kerim’de farklı anlamlarda kullanılmasının büyük tesiri vardır. Bu etkinin sonucu olarak tefsir bilimi başta olmak üzere hadis, kelam, fıkıh ve tasavvuf literatüründe imam kelimesine farklı anlamlar yüklenmiştir. Bunun yanında İslam dünyasında teşekkül etmeye başlayan Şiî ekolün imam ve aynı kökten gelen imamet kelimesine yüklediği siyasi anlamlar, bu kelimenin fıkıh, kelam ve tasavvuf literatüründe var olan anlam yelpazesini oldukça genişletmiştir. İslam kültür ve medeniyetinin en önemli mirasçılarından biri olan Osmanlı Devleti’nde de “imam” kelimesi, camiden mutfağa kadar birçok yerde zengin bir kullanıma sahip olmuştur. Bu makalede günümüzde “namaz kıldıran din görevlisi” gibi oldukça dar bir anlama hapsedilen imam kelimesinin, aslında oldukça geniş ve zengin olan anlam yelpazesine Arapça ve Türkçe lügatler başta olmak üzere İslam literatürü ve arşiv vesikaları bağlamında işaret edilecektir.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, imam, imamet, mahalle imamı, ocak imamı, lider

Kaynakça

• Abdurrezzak Kâşânî. Letâifu’l-i’lam fî işârâti ehli’l-İlhâm. nşr. Saîd Abdulfettah, 2 Cilt. Kahire: Darü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1996.
• Abdulaziz İzzeddin Seyrevan. el-Mu‘cemü’l-câmi‘: li-garîb-i müfredâti’l-Kur’âni’l-Kerîm. Beyrut: Darü’l-İlm li’l-Melayin, 1986.
• Ahmed Muhtar Ömer. Mu‘cemü’l-lugati’l-Arabiyyeti’l-muâsıra. 4 Cilt. Kahire: Alemü’l-Kütüb, 2008.
• Ahmed Muhtar Ömer. El-Mu‘cemü’l-mevsûî li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerim ve kıraatih. Riyad: Müessesetü Sutûri’l-Ma‘rife, 2002.
• Ahmed Vefik Paşa. Lehçe-i Osmanî. Ankara: TDK, 2000.
• Ahmed b. Hanbel. el-Müsned. nşr. Hamza Ahmed ez-Zeyn. 20 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1995.
• Ahmed b. Yusuf. Umdetu’l-huffâz fî tefsîr-i eşrefi’l-elfâz. thk. Muhammed Tenûhî. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1993.
• Ahterî Mustafa Efendi. Ahterî-i Kebir. İstanbul: Nadir Eserler Kitaplığı. 2. Basım, 2014.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Tarih ve Hukuk Istılahları Kâmûsu. İstanbul: OSAV, 2018. Akgündüz, Ahmet. Şeyhülislam Ebussuud Efendi Fetvaları. İstanbul: OSAV, 2018.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kânunnâmeleri. 11 Cilt. İstanbul: OSAV, 1996.
• Âmid, Hasan. Ferheng-i Âmid. 3 Cilt. Tahran: Müessese-i İntişârât-ı Emîr Kebîr, 1363.
• Ayvansarâyî Hüseyin Efendi. Hadîkatu’l-Cevami‘. nşr. Ahmet Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis Istılahları Sözlüğü. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2009.
• Aydın, Mehmet Akif. “İmâmet”. Türkiye Diyânet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/203-207. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 3 Cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2005.
• Basmacî, Sâir. Mu’cemu mustalahâti elfâzi’l-fıkhi’l-İslâmî. Dımeşk: Dâru Safahat, 2. Basım, 2015.
• Barkan, Ömer Lütfi - Meriçli, Enver. Hüdavendigâr Livası Tahrir Defterleri. 2 Cilt. Ankara: TTK, 1988.
• Bihişti, Mehmed. Ferheng-i Sabâ Fârisî, Tahran: İntişârât-ı Saba, 1369.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektûbî Kalemi Evrakı [A.}MKT], No: 193, Gömlek no: 11.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektûbî Mühimme Kalemi Evrakı [A} MKT MHM], No: 32, Gömlek no: 70.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Mektûbî Kalemi Nezaret ve Devair Kalemi [A.}MKT. NZD], No: 285, Gömlek no: 84; No: 6, Gömlek no: 25.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Bâbıâli Evrak Odası Evrakı [BEO], No: 892, Gömlek no: 66852.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Evkâf [C. EV], No: 67, Gömlek no: 3349.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Dâhiliye [C. DH], No: 319, Gömlek no: 15928.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Zabtiye [C. ZB], No: 52, Gömlek no: 2557.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Hatt-ı Hümâyûn [HAT], No: 1247, Gömlek no: 48344-A.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Cevdet Askeriye [C. AS], No: 118, Gömlek no: 5303.
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrâde Dâhiliye [İ. DH], No: 570, Gömlek no: 39678; 570, Gömlek no: 39722
• BOA, Osmanlı Arşivi. İrâde Husûsî [İ. HUS], No: 51, Gömlek no: 43.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûra-yı Devlet [ŞD], No: 2963, Gömlek no: 57.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Sadâret Resmî Ma‘rûzât Evrakı [Y. A. RES], No: 93, Gömlek no: 45-5.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Başkitâbet Dairesi Maruzatı [Y. PRK. BŞK], No: 28, Gömlek no: 72.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Hazâne-i Hâssa [Y. PRK. HH], No: 3, Gömlek no: 28.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Yıldız Perakende Evrakı Maarif Nezâreti Ma‘rûzâtı [Y. PRK. MF], No: 2, Gömlek no: 64.
• Buhârî, Ebi Abdullah Muhammed b. İsmail el-. Sahîh-i Buhârî. nşr. Mustafa Dîb el-Buğa, 6 Cilt. Dımaşk: Darü İbn Kesir, 4. Basım, 1990.
• Bustânî, Butrus el-. Muhîtu’l-muhît: kâmûs-ı mutavvel li’l-lugati’l-Arabiyye. Beyrut: Müessesetü Cevad, 1983.
• Bustânî, Butrus el-. Kutru’l-muhît: Kâmûs-ı lugaviyyi’l-müyesser. Beyrut: Mektebetü Lübnan Nâşirûn, 2. Basım, 1995.
• Merginânî, Ebü’l-Hasen Bürhânuddîn Ali b. Ebî Bekir. el-Hidâye Tercümesi, çev. Ahmed Meylani. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1992.
• Canan, İbrahim. Kütüb-ü Sitte, 18 Cilt. İstanbul: Akçağ Yayınları, ts.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları, 2. Basım, 2004.
• Çakan, İsmail Lütfi. Hadis Usûlü. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 4. Basım, ts.
• Çeşmizâde Mustafa Reşid. Çeşmizâde Tarihi. nşr. Bekir Kütükoğlu. İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti, 1993.
• Cevherî, İsmail B. Hammad el-. es-Sıhâh, nşr. Şehâbuddîn Ebu Amr, 2 Cilt. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1998.
• Dâmegânî, Ebu Abdullah el-Hüseyin b. Muhammed. Kâmûsu’l-Kur’ân ev ıslâh el-vücûh ve’n-nezâir li-elfâz-i Kitabillahi’l-Azîz. nşr. Abdulaziz Seyyid Ehl. Beyrut: Daru’l-İlm li’l-Melâyin, 1983.
• Dâmegânî, Ebu Abdullah el-Hüseyin b. Muhammed. el-Vücûh ve’n-nezâir li-elfâzi Kitabillâhi’l-Azîz, nşr. Muhammed Hasan Ebü’l-Azm ez-Zefîrî. Kâhire: Vizâretü’l-Evkaf, 1992/1412.
• Defterdâr Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekâiyât. nşr. Abdulkadir Özcan. Ankara: TTK, 1995.
• Demîcî, Abdullah b. Ömer ed-. el-İmâmetu’l-Uzma İslam’da Devlet Başkanlığı. çev. İbrahim Cücük. İstanbul: Ravza Yayınları, 1996.
• Develioğlu, Ferid. Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lügat Ankara: Aydın Kitabevi, 19. Basım, 2005.
• DİA. “Hoca”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 18/186-187, İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• DİB, “İmam”, Dini Kavramlar Sözlüğü. haz. Komisyon. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2006.
• Ebi’l-Muaz Tarık b. Avazullah. el-Mu‘cemü’l-müfesser li-kelimât-i ehâdîsi’l-kütübü’t-tis’a. Kuveyt: Darü’l-Hayr, 2009.
• Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn Mace. nşr. Halil Me’mun Şiha. 10 Cilt. Beyrut: Daru’l-Ma’rife, 1996.
• Ebu Abdullah Amir Abdullah Falih. Mu‘cemu elfâzi’l-akîde, Riyad: Mektebetü’l-Ubeykan, 2.Basım, 2013.
• Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccac el-Kuşeyrî en-Neysaburi. Sahih-i Müslim, nşr. Muhammed Fuad Abdulbâkî, 5 Cilt. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1955.
• Ebu’l-Hüseyin Müslim b. el-Haccac el-Kuşeyrî en-Neysaburi. Sahih-i Müslim ve Tercümesi. çev. Ahmed Davudoğlu. 12 Cilt, İstanbul: Sönmez Neşriyat, 2. Basım, 1977.
• Enverî, Hasan. Ferheng-i Büzürg-i Suhen, 8 Cilt. Tahran: İntişarat-ı Suhen, 1381.
• Erdoğan, Mehmed. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2. Basım, 2005.
• Erginli, Zafer (ed.). Metinlerle Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kalem Yayınevi, 2006. Fahreddin Râzî. Tefsîr-i Kebîr (Mefâtihu’l-Gayb). 16 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Fîruzâbâdî, Mecduddin Mehmed bin Yakub el-. el-Kâmûsu’l-Muhît, nşr. Mektebu Tahkîki’t-Turas fî Müessesetü’r-Risale. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2. Basım, 1987.
• Hasîrizâde Elif Efendi. en-Nûru’l-Furkân fî şerhi lügati’l-Kur’ân: Kur’ân Lügatı. nşr. Mustafa Koç-Eyyüp Tanrıverdi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Hatipoğlu, Mehmet S. “İslamda ilk Siyasi Kavmiyetçilik, Hilafetin Kureyşiliği”. AÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 23 (Ankara 1978), 146 vd.
• Hıllî, İbnü’l-Mutahhar el-. Elfeyn fî imâmet-i emiri’l-mü’minin ‘Ali b. Ebî Tâlib. Beyrut: Müessesetü A’lemi li’l-Matbuat, 1982. İbn Abidin. Reddü’l-Muhtar ale’d-Dürri’l-Muhtar. çev. Ahmed Davudoğlu. 17 Cilt. İstanbul: Şamil Yayınevi, 1982.
• İbn Haldûn. Mukaddime, çev. Süleyman Uludağ, 2 Cilt. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1988.
• İbn Hazm. el-Fasl: Dinler ve Mezhepler Tarihi. çev. Halil İbrahim Bulut. 3 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemaluddin Muhammed b. Mukrim. Lisânü’l-’Arab. nşr. Yusuf Bakai - İbrahim Şemsüddin - Nedal Ali, 4 Cilt. Beyrut: Müessetü’l-‘lâmî li’l-Matbua, 2005.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemaluddin Muhammed b. Mukrim. “İmam”, Lisanü’l-lisân Tehzîbü Lisâni’l-Arab. nşr. Abdulemir Ali Mühenna. 2 Cilt. Beyrut: Daru’l-Kitabi’l-İlmiyye, 1993.
• İbnu’l-Cevzi, Ebü’l-Ferec. Nüzhetü’l-a‘yüni’n-nevâzir fî ilmi’l-vücûh ve’n-nezâir. nşr. Muhammed Abdulkerim - Kazım er-Râzî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1984.
• İbrahim Mustafa vd. el-Mu’cemü’l-Vasît. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1986.
• İbn Arabi. Fütûhât-ı Mekkiye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• İbn Kemal Paşa, et-Ta’rifât ve’l-ıstılâhât. nşr. Halid Fehmî. Kahire: Müessesetü’l-Alya, 2008.
• İsmail Hakkı Bursevî, Mu’cemü’l-elfâz ve’t-terakîbü’l-ıstılâhiyye. nşr. Hânî Ali Havvas. Riyad: Merkezü’l-Buhûs ve’t-Tevâsuli’l-Ma’rife, 1438.
• İsfahânî, Râgıb el-. Müfredât-ı elfâzi’l-Kur’ân. nşr. Safvan Adnan Dâvûdî. Beyrut: Dâru’ş-Şamiye, 3. Basım, 2002.
• İsfahânî, Râgıb el-. Müfredât Kur’ân Kavramları Sözlüğü. çev. Mustafa Yıldız. İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.
• Kanar, Mehmet. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Derin Yayınları, 2003.
• Kazıcı, Ziya. “Alay”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2/347-348, 1989.
• Kermî, Hasan Saîd el-. el-Hâdî ilâ lugati’l-Arab. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Benân li’ttibâati ve’n-Neşr, 1991.
• Koç, Eyüp, İmamiyye’de İmamların Masumiyeti. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1998.
• Kummî, Ebu Cafer M. b. Ali b. Bâbeveyh el-. Risaletü’l-i’tikadiyyeti’l-imâmiyye. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, 1978.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri, “İmam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/178-181, İstanbul: TDV, 2000.
• Malik bin Enes. Muvatta Tercümesi. çev. Abdulvehhab Öztürk, 2 Cilt, İstanbul: Kahraman Yayınları, 2013.
• Mâverdî, Ebu’l-Hasan el-. el-Ahkamü’s-Sultaniyye (İslamda Hilafet ve Devlet Hukuku). çev. Ali Şafak, İstanbul: Bedir Yayınevi, 1976.
• Molla Hüsrev. Gurer ve Dürer Tercümesi. çev. Arir Ercan. İstanbul: Kit-San Matbaacılık, 1979.
• Muallim Cûdî. Lugât-ı Cûdî. Trabzon: Kütüphane-i Hamdi, 1332.
• Muallim Naci. Lügât-ı Nâcî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1995.
• Mütercim Asım Efendi. Kâmûsu’l-Muhît Tercümesi. ed. Mustafa Koç - Eyyüp Tanrıverdi. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2014.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn en-. Tevhidin Esasları (Kitabü’t-temhîd li-kavâidi’t-tevhîd), çev. Hülya Alper. İstanbul: İz Yayıncılık, 2007.
• Nüzehî, Ali Fehmi en-. Kelimâtun Kur’âniyye bi-meânin muhtelife. Kahire: Daru’l-Îman, 2014.
• Safer el-Muhibbî Cerrahi (Safer Baba). Istılahat-ı Sofiyye fî Vatan-ı Asliyye. İstanbul: Kırk Kandil, 2. Basım, 2013.
• Sarı, Mevlut. el-Mevârid, Arapça-Türkçe Lügat. İstanbul: Bahar Yayınevi, 1980.
• Semih Dügaym, Mevsuatü mustalahati ilmi’l-kelâmi’l-İslâmî. 2 Cilt. Beyrut: Mektebetü Lübnan,1998.
• Şehristânî. El-Milel ve’l-Nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.
• Seyyid Şerif Cürcani. Ta’rîfât. çev. Abdülaziz Mecdi Torun. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
• Silahdar Fındıklılı Mehmed Ağa. Nusretnâme. haz. Mehmet Topal. Ankara: TÜBA, 2018.
• Sicistânî, Muhammed b. Uzeyz es-. Garîbü’l-Kur’ân. thk. Ahmed Abdulkadir. Şam: Dâr-i Tılas, 1993.
• Şânizâde Mehmed Atâullah Efendi. Şânizâde Tarihi, haz. Ziya Yılmazer. 2 Cilt. İstanbul: Çamlıca, 2008.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 3 Cilt, İstanbul: MEB, 3. Basım, 1983.
• Penrice, John. Dictionary and Glossary of the Holy Qur’an (Kur’ân Sözlüğü). çev. Ömer Aydın. İstanbul: İşaret Yayınları, 2010.
• Râzî, Muhammed b. Ebibekir b. Abdilkadir er-. Muhtâru’s-Sıhah. nşr. Mahmud Hatır. Kahire: Darü’l-Hadis, 1311. Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. Dersaadet: İkdam Matbaası, 1317.
• Teftâzânî, Sa’deddîn Mesud b. Ömer b. Abdullah et-. Şerhu’l-Makâsıd. nşr. Abdurrahman Umeyre. 5 Cilt, Beyrut: Alemü’l-Kütüb, 1998.
• Teftâzânî, Sa’deddîn Mesud b. Ömer b. Abdullah et-. Kelam İlmi ve İslam Akâidi: Şerhü’l-Akâid. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
• Tekin, Mehmet. Kur’ân’da Liderlik ve Liderlerin Toplumlar Üzerindeki Etkisi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Tirmîzî, Ebî Îsa Muhammed b. Îsa et-. el-Câmiu’l-kebîr. nşr. Beşşar Avvad Ma’ruf. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-Garbi’l-İslâmî, 2. Basım, 1998.
• Topaloğlu, Bekir - Çelebi, İlyas. Kelam Terimleri Sözlüğü. İstanbul: İSAM, 2010.
• Turhan, Abdullah Turhan. Kur’ân’da Yönetim Kavram ve İlkeleri. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük. Ankara: TDK, 2005.
• Öğüt, Salim. “İmam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/188-190, İstanbul: TDV, 2000.
• Öz, Mustafa - İlhan, Avni. “İmâmet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/202-203, İstanbul: TDV, 2000.
• Öz, Mustafa. Başlangıçtan Günümüze İslam Mezhepler Tarihi. İstanbul: Ensar Yayınları. 2011.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları (Kültür ve Medeniyet). Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1991.
• Uğur, Mücteba. Hadis Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDV Yayınları, 1992.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilatın’dan Kapukulu Ocakları. 2 Cilt, Ankara: TTK, 1988.
• Vankulu Mehmed Efendi. Vankulu Lugati. ed. Mustafa Koç - Eyüp Tanrıverdi. 2 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Wensinck, A. J. el-Mu’cemu’l-müfehres li-elfâzi’l-hadîsi’n-nebevî. 7 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1986.
• Yazır, Muhammed Hamdi. Hak Dîni Kur’ân Dili. 9 Cilt. İstanbul: Eser Neşriyat ve Dağıtım, ts.
• Yeûsî, Luvis Ma’lûf. el-Müncid. Tahran: İntişarât-ı İstiklâl, 2006.
• Yücel, İrfan. “İmam”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi. 22/186-188, İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yılmaz, Musa K. Tabersi ve Tabatabaî’de İmamiye Tefsiri. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1985.
• Yılmaz, Fehmi. Osmanlı Tarih Sözlüğü. İstanbul: Bilimevi Basın Yayın, 2010.
• Yücel, Ahmet. Hadis Istılahlarının Doğuşu ve Gelişimi. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1996.
• Yücel, Ahmet. Hadis Usûlü. İstanbul: MÜ İlahiyat Fakültesi Yayınları, 28. Basım. 2016.
• Zebîdî, Muhammed Murtaza ez-. Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-Kâmûs. 10 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Hayriyye, 1306.
• Zemahşerî, Keşşâf Tefsiri. çev. M. Coşkun-Ömer Çelik - Necdet Çağıl - Adil Bebek. 6 Cilt. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016.
• Zühayli, Vehbe. İslam Fıkıh Ansiklopedisi. çev. Ahmet Efe - Beşir Eryarsoy - H. Fehmi Ulus. 10 Cilt. İstanbul: Risale Yayınları, 1990.