ʿUMAR B. ʿABD AL-ʿAZĪZ 'S RELATIONS WITH NON-MUSLIMS

Yıl 2022, Sayı: 16, 233 - 272, 30.12.2022

Kasım Koç

Öz

In this study, ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz's relations with non-Muslims were discussed within the scope of the caliphate and it was aimed to determine the causes and consequences of ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz's administrative, judicial, economic, religious, social and cultural practices different from his predecessors for non-Muslims. In order to determine ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz's different dhimmi policy, basic sources were taken as a basis, and after the relevant information was collected and evaluated, contemporary works were also benefited from. During the Umayyad period, the dhimmis were influential in agricultural, commercial and cultural fields and official duties, in addition to their population density, and lived a more comfortable life compared to the previous period. However, a new process started when Abdalmalik b. Marwan dismissed some non-Muslim officials who did not speak Arabic, together with the Arabicization movement. The most striking name of this process was ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz, who made different applications from his predecessors. It is important to reveal the details, causes and results of the non-Muslim policy he followed, to reveal the effects on state-society relations at that time, and to illuminate a period and debates in the history of Umayyad - non-Muslim relations. ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz's restrictions and prohibitions against dhimmis and dhimmi officials, his efforts to spread Islam among non-Muslims, his trial of non-Muslims, his practices regarding usurped properties and churches, his changing the amount of jizya, his orders and recommendations against dhimmis are the most striking features in his non-Muslim politics.

Anahtar Kelimeler

İslamic History, Umayyads, ʿUmar b. ʿAbd al-ʿAzīz, non-Muslims, dhimmis, Justice, Persecution, Prohibits.

Ömer b. Abdülazîz’in Gayrimüslimlerle İlişkileri

Öz

Bu çalışmada Ömer b. Abdülazîz’in gayrimüslimlerle ilişkileri, halifelik dönemi kapsamında ele alınmış ve Ömer b. Abdülazîz’in gayrimüslimlere yönelik seleflerinden farklı idarî, adlî, ekonomik, dinî, sosyal ve kültürel uygulamalarının, sebep ve sonuçlarının tespit edilmesi amaçlanmıştır. Ömer b. Abdülazîz’in söz konusu farklı zimmî siyasetini tespit etmek için temel kaynaklar esas alınmış, ilgili bilgiler toplanıp değerlendirildikten sonra muasır eserlerden de istifade edilmiştir. Emevîler döneminde nüfus yoğunluğunun yanında ziraî, ticarî ve kültürel alanlarda ve resmî görevlerde etkili olan ve önceki döneme göre daha rahat bir hayat yaşıyorlardı. Ancak Abdülmelik b. Mervân’ın, Arapçalaştırma hareketiyle birlikte Arapça bilmeyen bazı gayrimüslim görevlileri azletmesiyle yeni bir süreç başlamıştır. Bu sürecin en dikkat çeken ismi ise seleflerinden farklı uygulamalar yapan Ömer b. Abdülazîz olmuştur. Onun izlediği gayrimüslim siyasetinin ayrıntılarını, neden ve sonuçlarını detaylarıyla ortaya koymak, o devirdeki devlet - toplum ilişkilerine etkilerini açığa çıkarması, Emevî - gayrimüslim ilişkileri tarihindeki bir dönemi ve tartışmaları aydınlatması bakımından önem arz etmektedir. Ömer b. Abdülazîz’in, zimmîlere ve zimmî memurlara yönelik sınırlama ve yasakları, gayrimüslimler arasında İslâm’ı yayma çabaları, gayrimüslimlerin davalarına bakması, mezâlim mülkleri ve kiliselerine dair uygulamaları, cizye miktarlarını değiştirmesi, zimmîlere yönelik emir ve tavsiyeleri, onun gayrimüslim siyasetinde en çok dikkat çeken hususlardır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Emevîler, Ömer b. Abdülazîz, Gayrimüslim, Zimmî, Adalet, Sınırlandırmalar, Yasaklar.

Kaynakça

• Âcurrî, Ebû Bekr Muhammed b. Hüseyn b. Abdullah. Ahbâru Ebû Hafs Ömer b. Abdülazîz ve sîretüh. thk. Abdullah Abdurrahîm Useylân. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1980.
• Adıgüzel, Adnan-Çakan. Barış. “Emevîler Döneminde Gayrimüslim İstihdamı (41-132/661-750)”. İstem 17/34 (2019), 329-351. Ağırakça, Ahmet. Ömer İbn Abdülazîz İslâm Toplumunun Yeniden İnşası. İstanbul: Akdem Yayınları, 2016.
• Apak, Adem. İslâm Tarihi 3 (Emevîler Dönemi). İstanbul: Ensar Neşriyat, 2008.
• Arslantaş, Nuh. “Gayr-ı Müslimler”. İslam Tarihi ve Medeniyeti 3 Emevîler. ed. Adnan Demircan. İstanbul: Siyer Yayınları, 2018, 309-369
• Atçeken, İsmail Hakkı. Devlet Geleneği Açısından Hişâm b. Abdülmelik. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2001.
• Avcı, Casim. İslâm Bizans İlişkileri. İstanbul: Klasik Yayınları, 2003
• Aycan, İrfan. “Ömer b. Abdülazîz ve Gayrimüslimler”. Dini Araştırmalar 1/3, (Ocak-Nisan 1999), 65-81.
• Aydınlı, Osman. Fethinden Sâmânîlerin Yıkılışına Kadar Semerkant Tarihi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001.
• Ayhan, Kübra. Ömer bin Abdülazîz’in Horasan ve Maveraünnehir Siyaseti. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Câbir. Kitâbu cümel min ensâbi’l-eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Zeriklî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1996.
• Belâzürî, Ahmed b. Yahya b. Cafer. Fütûhu’l-büldân. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, 1988.
• Brockelmann, Carl. İslam Milletleri ve Devletleri Tarihi. çev. Neş’et Çağatay. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1964.
• Cibrîl, Hayât Muhammed. el-Âsâru’l-Vâride an Ömer b. Abdülazîz fî’l-akîde cem’an ve dirâseten. Medîne: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Doktora Tezi, 2002.
• Cohen, R. Mark. Haç ve Hilal Altında Ortaçağda Yahudiler. çev. Ahmet Fethi. İstanbul: Köprü Kitapları, 2013.
• Çelik, Yılmaz. “Emevî Halifesi Ömer b. Abdülazîz’in Sosyal Hizmet Uygulamaları”. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/14 (Güz 2019), 616-636.
• Dadan, Ali. İslâm Tarihi Kaynaklarında Türkler (Câhiliye Döneminden Emevîler’in Sonuna Kadar). Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Demirci, Abdurrahman. Hz. Peygamber ve Dört Halife Döneminde Gayr-ı Müslim Politikaları. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2012. Demîrî, Ebü’l-Bekā Kemâlüddîn Muhammed b. Mûsâ b. Îsâ el-Kāhirî eş-Şâfiî. Hayâtü'l-hayvâni'l-kübrâ. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1424/2003.
• Dîneverî, Ebû Hanife Ahmed b. Dâvûd. el-Ahbâru't- Tıvâl. thk. Abdülmümin Âmir. Kâhire: Dâru İhyâi'l-Kütübi'l- Arabiyye, 1960.
• Dûrî, Abdülazîz. İslâm Kurumları Tarihi. çev. Kasım Koç. İstanbul: Albaraka Yayınları, 2019.
• Ebû Nuaym, Ahmed b. Abdullah. Hilyetü’l-evliyâ ve tabakâtu’l-asfiyâ. Beyrut: Kâhire: Dâru’l-Fikr, Mektebetü’l-Hancî, 1996.
• Ebû Ubeyd, el-Kāsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî. Kitâbü’l-emvâl. thk. Halîl Muhammed Herâs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts..
• Ebû Yûsuf, Ya‘kūb b. İbrâhîm b. Habîb b. Sa‘d el-Kûfî. Kitâbü’l-harâc. thk. Tâhâ Abdurraûf Sa'd - Sa'd Hasan Muhammed. b.y.: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• Eminoğlu, Ahmed. V.Râşid Halife Ömer ibn Abdülazîz. İstanbul: İnkilap Kitabevi, 1984.
• Erkal, Mehmet. İslâm’ın Erken Döneminde Vergi Hukuku Uygulamaları. İstanbul: İslam Araştırmaları Merkezi, 2009.
• Erkoçoğlu, Fatih. Emevî Devletinin Dönüm Noktası Abdülmelik b. Mervân. Ankara: TDV Yayınları, 2011.
• Eser, Mithat. “Hz. Ömer ve Ömer b. Abdülazîz Dönemlerinde Gayrimüslimlere Karşı Politikalarda Ötekileştirmeye Dair Rivayetlerin Değerlendirilmesi”. Toplum-Birey İkileminde Ortak Değerler ve Farklılıklar II. Konya; TİMAV Türkiye İmam Hatipliler Vakfı 2019, 137-152.
• Fayda, Mustafa. Hz. Ömer Zamanında Gayrimüslimler. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2006.
• Fesevî, Ebû Yusuf Yakub b. Süfyân b. Cuvvân el-Fârisî. el-Ma’rife ve’t-târîh. thk. Ekrem Ziyâ Umerî. Medîne: Müessesetü’r-Risâle, Mektebetü’d-Dâr, 1410.
• Goddard, Hugh. Hıristiyan Müslüman İlişkileri Tarihi. çev. Şükrü Alpagut. İstanbul: Say Yayınevi, 2018.
• Halîl, İmâdüddîn. Ömer b. Abdülazîz. çev. Mustafa Solmaz. İstanbul: Timaş Yayınları, 2019.
• Hammaş, Necdet. “Emevîler Döneminde Mevâlî ve Zimmîlerin İdaredeki Rolü”. çev. İrfan Aycan. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 37/1 (Ağustos 1997), 175-190.
• Hatalmış, Ali. “Emevî Halifelerinden Kaynaklı Ayrışmalara Karşı Ömer b. Abdülazîz'in İslâm Toplumunu Yeniden İnşası”. Mukaddime. 2017, 8(2), 331-350.
• Hitti, Philip K.. Arap Tarihinin Mimarları. çev. Ali Zengin. Risale Yayınları, İstanbul 1995.
• Hitti, Philip K.. Siyasî ve Kültürel İslam Tarihi. çev. Salih Tuğ. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1989.
• Hodgson, Marshall G. S. İslâm’ın Serüveni. çev. Berkay Ersöz. Ankara: Phoenix Yayınevi, 2017.
• Işık, Abdülkadir. Ömer b. Abdülazîz'in Genel Politikası ve Aşağı Türkistan. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1991.
• İbn Abdilhakem, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdilhakem. Sîretü Ömer b. Abdülazîz alâ mâ ravâhu’l-imâm Mâlik b. Enes ve ashâbuhu. thk. Ahmed Ubeyd. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1984.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer Ahmed b. Muhammed b. Muhammed el-Endelusî. Kitâbu’l-‘Ikdi’l-Ferîd. Beyrut: Dâri’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Ali b. Hasan b. Hibetullah. Târîhu medîneti Dımaşk. thk. Amr b. Ğarâme el-Amravî. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995. İbn Fadlullâh el-Ömerî, Şehâbüddîn Ahmed b. Yahyâ. Mesâlikü’l-ebsâr fî memâliki’l-emsâr. Ebû Zabî: el-Mücemmeu’s-Sekafî, 1423.
• İbn Kayyim, Ebû Abdillah Şemseddîn Muhammed el-Cevziyye. Ahkâmu Ehli’z-Zimme. thk. Yûsuf b. Ahmed el-Bekrî – Şâkir b. Tevfîk el-Ârûrî. Demmâm/Suudi Arabistan: Ramâdî li’n-Neşr 1997.
• İbn Kesîr, Ebû'l-Fidâ İmâdüddîn İsmâil b. Ömer. el-Bidâye ve'n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Cîze/ Kâhire: Dâru Hicr, 1998.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdullah Muhammed b. Sa‘d b. Menî’ ez-Zührî. Kitâbü’t-tabakâti’l-kebîr. thk. Ali Muhammed Ömer. Kâhire: Mektebetü’l-Hanci, 2001.
• İbn Şukayr, Muhammed b. Sa'd b. Şukayr. Fıkhu Ömer b. Abdülazîz. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• İbn Zencûye, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled b. Kuteybe el-Horasânî. Kitâbü’l-emvâl. nşr. Şâkir Zîb Feyyâz. Riyad: Merkezü Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye, 1406/1986.
• İbnü’l-Adîm, Ebü’l-Kāsım Kemâlüddîn Ömer b. Ahmed b. Hibetillâh b. Muhammed el-Ukaylî el-Halebî. Buğyetü’t-taleb fî târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. b.y.: Dâru’l-Fikr, ts..
• İbnü’l-Cevzî, Ebû’l-Ferec Cemâleddîn Abdurrahmân b. Ali b. Muhammed. Sîretü ve menâkıbu Ömer b. Abdülazîz. thk. Naîm Zarzûr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1984.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Alî b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi't-târîh. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. Beyrut: Dâru’l’Kitâbi’l-Arabî, 1997.
• İbnü'l-İbrî, Ebü'l-Ferec Barhebraeus Yuhanna. Abu’l-Farac Tarihi. çev. Ömer Rıza Doğrul. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1945.
• Kara, Cahid. İslâm Coğrafyasında Mecûsîler (Emevîlerin Sonuna Kadar). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Kitâbü sîreti Ömer b. Abdülazîz. (Hicrî 3. asırda yaşamış meçhul bir yazar). neşr ve tevsik. Muhammed et-Taberânî. Riyâd: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-Buhûs ve’d-Dirâsâti’l- İslamiyye, 2019.
• Köse, Murtaza. “Sosyal Siyaset Kavramı ve Ömer b. Abdülazîz’in Sosyal Siyaseti”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Sayı:34 (Erzurum 2010), 75-98.
• Kudâme b. Ca‘fer, Ebü’l-Ferec Kudâme b. Ca‘fer b. Kudâme b. Ziyâd el-Kâtib el-Bağdâdî. Kitâbü’l-harâc ve sınâʿati’l-kitâbe. Bağdat: Dâru’r-Raşîd, 1981.
• Küçükbaltacıoğlu, Esma. Ömer b. Abdülazîz’in Malî Politikaları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Lewis, Bernard. İslâm Dünyasında Yahudiler. çev. Bahadır Sina Şener. Ankara: İmge Kitabevi, 1996.
• Lewis, Bernard. Tarihte Araplar. çev. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Ağaç Kitabevi, 2009.
• Mantran, Robert. İslâm’ın Yayılış Tarihi (VII-XI. YÜZYILLAR). çev. İsmet Kayaoğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1981.
• Mar Mihâ’îl. Târîhu Mar Mihâ’îl es-Süryânî el-Kebîr. çev. Saliba Şem‘ûn. Halep: Dâru Mardin, 1996.
• Nânâ, Mahmut. Yahudi Tarihi. çev. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2008.
• Ostrogorsky, Georg. Bizans Devleti Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2017.
• Önkal, Ahmet - Bozkurt, Nebi. “Cami”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/46-56. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özel, Ahmet, “Emevîyye Camii”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/109-111. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özkuyumcu, Nadir. Fethinden Emevîlerin Sonuna Kadar Mısır ve Kuzey Afrika. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Öztürk, Levent. İslâm Toplumunda Hıristiyanlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2012.
• Sallâbî, Ali Muhammed. Emevîler Dönemi 2. çev. Harun Ünal. İstanbul: Ravza Yayınları, 2010.
• Söylemez, Mehmet Mahfuz. Bedevîlikten Hadarîliğe Kûfe. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Taberî, Ebû Ca‘Fer Muhammed b. Cerîr. Târîhu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebû’l-Fadl İbrâhîm. 11 cilt. Beyrut /Kâhire: Dâru’l-Maârif, 1387.
• Teymî, Ebü'l-Kâsım Kıvâmü’s-Sünne İsmâil b. Muhammed b. Fadl Et-Teymî el-İsbehânî. Siyeru’s-selefi’s-sâlihîn. thk. Kerem b. Hilmî b. Ferhât b. Ahmed. Riyâd: Dârü'r-Râye, ts..
• Üçok, Bahriye. İslam Tarihi Emevîler-Abbâsîler. Ankara: Sevinç Matbaası, 1968.
• Vloten, Gerlof Van. Emevî Devrinde Arap Hâkimiyeti, Şia ve Mesîh Akideleri Üzerine. çev. Mehmet S. Hatipoğlu. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1986.
• Wellhausen, Julias. Arap Devleti ve Sukutu. çev. Fikret Işıltan. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1963.
• Yâkūt el-Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh el-Hamevî el-Bağdâdî er-Rûmî. Mu’cemü'l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1995.
• Yâzîcî, Tâlib. “Emevîyye Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 11/108-109. İstanbul: TDV Yayınları, 1995. Yiğit, İsmail. “Kuteybe b. Müslim”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/490-491 Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Yiğit, İsmail. “Ömer b. Abdülazîz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 34/53-55. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Yüksel, Mücahit. Emevîler Döneminde Hıristiyanlar. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Zehebî, Şemsüddîn Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhir ve’l-a’lâm. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 2003.
• Zettersteen K. V. “Omar b. Abdal’Azîz”. MEB İslam Ansiklopedisi. 9/462. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı, 1967. Zeydân, Corcî. İslam Uygarlıkları Tarihi. çev. Nejdet Gök. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.