Tokatlı Hüsâm Çelebi’nin (ö. 926/1519) “Risâle fî istihlâfi’l-hatîb ve cevâzih” İsimli Eserinin İncelenmesi

Yıl 2024, Sayı: 19, 169 - 200, 30.06.2024

Hilal Özay

Öz

Asıl ismi Hüsâmüddîn Hüseyin bin Abdurrahmân olan Hüsâm Çelebî Tokatlı bir âlimdir. 16. yüzyılda Osmanlı Devleti’nin çeşitli vilayetlerinde müderrislik ve kadılık görevini yapmıştır. Hüsâm Çelebi pek çok öğrenci yetiştirmiş, fıkıh ve kelam alanında pek çok eser kaleme almıştır. Bu makalede Hüsâm Çelebi’nin, Risâle fî istihlâfi’l-hatîb ve cevâzih isimli eseri ele alınmış ve incelenmiştir. Eserin Süleymaniye Kütüphanesinde ele alınan nüshası ile birlikte Risâle fi’l-istihlâf, Risâle fî cevazi’l-istihlâf fi’l-cumua, Risâle fi’l-istihlâfi fi’l-cumua şeklinde farklı isimlerle dört nüshası bulunmaktadır. Bu nüshalardan Edirne kadısı iken yazdığı Âşir Efendi bölümünün 427 numarasında yer alan 42a-46a varakları arasındaki nüsha okunup değerlendirilmiştir. İstihlâf kavramı fıkıh literatüründe bir mazeret sebebiyle imamın başkasına imamlığı bırakması, hâkimin yerine bir nâib ataması veya devlet başkanının kendisinden sonra yerine birini belirlemesi anlamında kullanılmıştır. Makale konusu olan risâlede Hüsâm Çelebi kadının ve imamın istihlâf yapmasını mukayese etmiş, görüşleri ve delilleri ele almış, tartışmıştır. Eserine Hanefi âlimlerinden olan Mergīnânî’nin (ö. 593/1197) kadının istihlâf yapmasının geçersiz, Cuma namazını kıldıran imamın istihlâf yapmasının geçerli olduğu görüşünü yazarak başlamıştır. Bu görüş çerçevesinde konuyu ele almış, kadının yerine başkasını tayin edememe ve imamın yerine başkasını tayin etme sebebini açıklamıştır. Ayrıca imamın yerine tayin ettiği kişinin başkasını görevlendirebileceği, görevlendirilen kişilerin imam olma şartlarını taşıması gerektiği, imamın izninin genel olduğu, özür olduğunda da olmadığında da geçerli olduğu, iznin namaz kıldırma ve hutbe vermeyi kapsadığı üzerinde durmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tokatlı Hüsâm Çelebi, İstihlâf, İmam, Cuma Namazı, Kadı.

Investigation of Tokatli Husam Celebi's (d. 926/1519) "Risale fî istihlâfi'l-hatîb ve cevâzih"

Öz

Hüsâm Çelebi, whose real name is Hüsamüddin Hüseyin bin Abdurrahman, is a scholar from Tokat. In the 16th century, she served as a professor and judge in various provinces of the Ottoman Empire. Hüsâm Çelebi trained many students and wrote many works in the field of fiqh and kalam. In this communiqué, the work of Hüsâm Çelebî, called Risale fi istihlâfi'l-hatib ve cevazih was discussed and examined. There are four copies of the work with different names such as Risâle fi'l-istihlâf, Risâle fî cevazi'l-istihlâf fi'l-cumua, Risâle fi'l-istihlâfi fi'l-cumua, together with the copy in the Süleymaniye Library. Among these copies, the copy between the pages 42a-46a in the number 427 of the Âşir Efendi section, which she wrote when she was the judge of Edirne, was read and evaluated. The concept of istihlâf is used in the fiqh literature to mean that the imam leaves the position of imam to someone else due to an excuse, appoints a naib instead of the judge, or the head of state appoints a successor after him.In the treatise, which is the subject of the paper, Hüsâm Çelebi compared the judge's and imam's making istihlâf, discussed and discussed the opinions and evidences. His work was written by Mergīnani (d. 593/1197), one of the Hanafi scholars he started by writing the opinion that the employment of a judge is invalid, and the employment of an imam who performs the Friday prayer is valid. Within the framework of this opinion, he addressed the issue and explained the reason for not being able to appoint someone else in place of the judge and appointing someone else in place of the imam. He also emphasized that the person appointed to replace the imam can appoint someone else, that the people appointed must meet the conditions of becoming an imam, that the permission of the imam is general, that it is valid whether there is an apology or not, that the permission includes prayer and sermon.

Anahtar Kelimeler

Tokatlı Hüsâm Çelebî, İstihlâf, Imam, Friday Prayer, Judge.

Kaynakça

• Âlî, Mustafa Efendi. Künhü’l-ahbâr. 2 Cilt. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, 1417/1997.
• Amâsî, İbrahim b. Ahmed. Tercüme-i Şakâ’i̇k-i Nu‘mâni̇yye. ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2021.
• Atâî, Nev’îzâde. Zeyl-i Şekāik (Hadâiku’l-hakāik fî tekmileti’ş-Şekāik). haz. Abdülkadir Özcan. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Aydın, Mehmet Âkif. “İstihlâf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/337-339. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Bağdatlı İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ʿârifîn, esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. 2 Cilt. İstanbul: MEB, 1375/1955.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük İslam İlmihali. İstanbul: Birleşik Yayınevi, ts.
• Brockelmann, Carl. Geschichte der arabischen Litteratur Zweiter Supplementband. 2 Cilt. Leiden: E. J. Brill, 1938.
• Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Müellifleri. ed. Mustafa Çiçekler. haz. M. A. Yekta Saraç. 3 Cilt. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2016.
• Cici, Recep. Osmanlı Dönemi Islam Hukuku Çalışmaları Kuruluştan Fatih Devri Sonuna Kadar. Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet, 1998.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed et-Tûsî. el-Vasîṭ fi’l-meẕheb. thk. Ahmed Mahmûd İbrahim- Muhammed Muhammed Tâmur. 7 Cilt. Kahire: Dâru's-Selâm, 1417/1996.
• Gazzî, Ebü’l-Mekârim (Ebü’s-Suûd, Ebü’l-Mehâsin) Necmüddîn Muhammed b. Muhammed el-Âmirî el-Gazzî ed-Dımaşkī. el-Kevâkibü’s-sâʾire bi-menâḳıbi aʿyâni’l-miʾeti’l-ʿâşire. thk. Cebrâil Süleyman Cebbûr. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Âfâkı’l-Cedîde, 1399/1979.
• Hattâb, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed b. Abdirrahmân er-Ruaynî. Mevâhibü’l-celîl li- şerḥi Muḫtaṣarı Ḫalîl. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398/1978.
• Hızlı, Mefâhil - Yengin, Naci. "İstihlâf". Şamil İslam Ansiklopedisi. 8 Cilt. 4/167-168. İstanbul: Dergâh, 2000.
• Hüsâm Çelebi. Risâle fi’l-istihlâfi’l-hatîb ve cevâzih. Süleymaniye Kütüphanesi, Âşir Efendi 427. 42a-46a.
• İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed b. Muhammed es-Sâlihî el-Hanbelî. Şeẕerâtü’ẕ-ẕeheb fî aḫbâri men ẕeheb. 8 Cilt. Beyrut: Dâr İbn Kesir, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. es-Sünen. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Lisânü’l- ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sadr, ts.
• İbn Müflih, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed el-Makdisî er-Râmînî. Kitâbü’l-Fürûʿ. thk. Ebû’z-Zehra Hâzım el-Kâdî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1418/1997.
• İbn Müflih, Ebû İshâk Burhânüddîn İbrâhîm b. Muhammed b. Abdillâh er-Râmînî ed-Dımaşkī. el-Mübdiʿ fî şerḥi’l-Muḳniʿ. nşr. Muhammed Züheyr eş-Şâvîş. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmiyye, 1400/1979.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-. eẕ-Ẕaḫîre. nşr. Saîd A‘râb - Muhammed Bû Hubze - Muhammed Haccî. 14 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garb, 1994.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ fî tertîbi’ş-şerâʾiʿ. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kitâbi’l-Arabî, 1982.
• Kâtip Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2011.
• Koca, Ferhat. “Mergīnânî Burhâneddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/182-183. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Komisyon. İlmihal I. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Komisyon. “İstihlâf”. el-Mevsû‘atü’l-Fıkhıyye. 45 Cilt. 3/251-362. Kuveyt: Vüzaratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûnu’l- İslâmiyye, 1433/2012.
• Leknevî, Ebü’l-Hasenât Muhammed Abdülhay b. Muhammed Abdilhalîm b. Muhammed Emînillâh es-Sihâlevî el-. el-Fevâʾidü’l-behiyye fî terâcimi’l-Ḥanefiyye. Beyrut: Dâru’l-Erkâm, 1418.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-. el-Ḥâvi’l-kebîr. nşr. Ali Muhammed Muavvaz - Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 18 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübü'l-İlmiyye, 1419/1999.
• Mecdî Efendi. Hadâiku’ş-Şekāik (Tercüme-i Şekāik). haz. Abdülkadir Özcan. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1989.
• Mevvâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yûsuf b. Ebi’l-Kāsım el-Abderî el-Gırnâtî. et-Tâc ve’l-iklîl ʿalâ (bi-şerḥi) Muḫtaṣarı Ḫalîl. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1398.
• Müftü Seyyîd Muhammed ‘Amîmü'l-İhsân el-Bereketî, et-Ta‘rîfâtü’l-fıkhiyye (Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1424/2003
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref b. Mürî en-. el-Mecmûʿ şerḥu’l-Müheẕẕeb. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1997.
• Ömer Rıza, Kehhâle. Muʿcemü’l-müʾellifîn: Terâcimü muṣannifi’l-kütübi’l-ʿArabiyye. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l- İhyâi’t-Türâsi’l-’Arabî, ts.
• Özel, Ahmet. “Bezzâzî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/113-114. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Öztürk, Levent. “Hüsâm Çelebi (ö. 926/1520)’nin Hayatı ve Eserleri”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3 (2001), 453-468.
• Öztürk, Mustafa Bilal. Eleştirinin Eleştirisi: Bilgi Tanımı Bağlamında Hüsâm Çelebi’nin Hatibzâde Tenkidi. Eskiyeni, 2022.
• Remlî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ahmed b. Hamza el-Menûfî el-Ensârî el-Mısrî. Nihâyetü’l-muḥtâc ilâ şerḥi’l-Minhâc. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.
• Serahsî, Ebû Bekr Muhammed b. Ahmed b. Sehl. el-Mebsût. 30 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma’rife, 1402. Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmani: Osmanlı Ünlüleri. 6 Cilt. İstanbul: Türk Tarih Kurumu, 1996.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf eş-. el-Müheẕẕeb fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Taşköprizâde, Isâmüddin Ebü’l-Hayr Ahmed Efendi. eş-Şeḳāʾiḳu’n-nuʿmâniyye fî ʿulemâʾi’d-devleti’l- ʿOs̱mâniyye. ed. Derya Örs. haz. Muhammet Hekimoğlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Temîmî, Takıyyüddîn b. Abdilkādir et-Temîmî ed-Dârî el-Gazzî el-Mısrî. eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye fî terâcimi’l- Ḥanefiyye. thk. Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 4 Cilt. Riyad: Dârü’r-Rifai, 1983.
• Uğur, Seyit Mehmet. “Hanefî Mezhebinde Müftâ Bih GörüşünBelirlenmesinde Meşâyihın Rolü”. 6. Türkiye Lisansüstü Çalışmaları Kongresi - Bildiriler Kitabı III.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Muhammed ez-. Naṣbü’r-râye li-taḫrîci eḥâdîs̱i’l- Hidâye. 4 Cilt. thk. Muhammed Yûsuf el-Bennûrî. Mısır: Dâru’l-Hadîs, 1357/1938.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd b. Muhammed b. Alî b. Fâris ez-Ziriklî ed-Dımaşkī. el- Aʿlâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlmi’l-Melâyîn, 2002.
• Zühaylî, Vehbe. el-Fıḳhü’l-İslâmî ve edilletüh. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1404/1984.