TRAKYA AĞZINDA BİR SÖZCÜK: AYDAMAK

Yıl 2020, Cilt: 2 Sayı: 2, 1 - 17, 31.12.2020

Fatma Sibel Bayraktar

Öz

Trakya bölgesi denince aklımıza üç devletin sınırları arasında dağılmış bir coğrafya gelmektedir; Yunanistan, Bulgaristan ve Türkiye. Bu bölge ağızları büyük Türk dünyasının nadide bir parçası olarak dil özellikleri bakımından ölçünlü Türkçeden kimi zaman ayrılarak varlığını sürdürmektedir. Bu ayrılış ses ve biçim farklılıklarının yanında söz varlığı olarak da kendisini belli etmektedir.
Biz bu çalışmamızda bölgede oldukça işlek kullanılan anlam genişlemesine uğramış aydamak fiilini inceleyeceğiz. Başta h- türemesi ile de kullanılan bu fiilin en sık kullanılan anlamı “hayvanları sürmek, sevk etmek”tir ve ölçünlü dilde mevcut değildir. Anadolu ağızlarında da kullanıldığı sınırlı bölgelerin Balkan göçmenlerinin yerleştirildiği bölgeler olduğunu düşünmekteyiz. Türkçedeki haydi ünlemi ile bağlantısı olduğu ve sözcük türü değiştirme (functional shift/ conversion) işlevine örnek teşkil ettiği anlaşılmaktadır.
Tarama Sözlüğü’ne gelene kadar Divanü Lügati’t Türk’te, Kutadgu Bilig’de, Codex Comanicus’da rastlanmayan sözcüğün bugün kullanım alanı Trakya Bölgesi ağızlarında oldukça genişlemiştir.
Bu çalışmanın evreni aydamak fiilinin ilk kez nerede görüldüğü, kullanıldığı ağızlar ve varsa yakın, uzak lehçeler, Türkiye’de görüldüğü bölgeler, fiilin kazandığı anlamlar ve kökeni olarak sınırlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

aydamak, haydamak, sürmek, sevk etmek, Trakya ağızları, ağız söz varlığı

Teşekkür

İngilizce özet için Fatih Bayraktar'a, Apa biçimine uyarlama işi için de Kutalmış Bayraktar'a teşekkürler.

A WORD FROM THE TURKISH LANGUAGE THRACIAN REGION SUBDIALECT: AYDAMAK

Öz

When we think of the Thrace Region, the land spread within three nations; Greece, Bulgaria, and Turkey come to our mind. The dialects of this region keep their existence as rare pieces of the Great Turkic World, occasionally by disregarding the regular grammar rules of Turkish language. This separation is usually proclaimed not only by the sound and form differences, but also as vocabulary differences.
In this study, we will focus on the verb “aydamak”, which is a very frequently used verb in the Balkan regions. The verb has its meaning extended over the time, but the most popular meaning is herding/leading animals, which is not existed in the formal language. The verb is also used with the letter ‘h’ in the beginning (haydamak) sometimes. We happen to think that the very limited regions that uses this verb in the Anatolian regions, are the Balkan immigrated ones. It is understood that the verb is related to the exclamation of haydi [lets (do something or come on)] in Turkish and is an example of the changing the word type function which is also called as “functional shift” or “conversion”.
Today, the verb’s usage amongst Thrace region and Turcophone people occupy much larger area after its occurence in the Tarama Sözlüğü (Literary Collections Dictionary), but it had never existed in the Divanu Lugati’t Turk, Kutadgu Bilig, or Codex Comanicus.
We limited this study to cover the verb’s (aydamak) first presence, the dialects which use the verb, the further distant dialects, the regions in Turkey that use the verb, the verb’s acquired meanings as well as the original meaning.

Anahtar Kelimeler

aydamak, haydamak, herding, herding animals, dialects, Thrace dialects, oral vocabulary

Kaynakça

• ACAROĞLU, Türker (2016), Türkçeden Bulgarcaya Geçen Kelimeler Sözlüğü, Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları.
• AKSOY, Ömer Asım, DİLÇİN, Dehri (2009), XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla Tarama Sözlüğü (E-İ) III. Cilt, Ankara: TDK Yayınları [3. Baskı].
• BARTOLOMÉ, Ana Isabel, Hernández, CABRERA, Gustavo Mendiluce (2005), “Grammatical Conversion in English: Some New Trends in Lexical Evolution” Translation Journal, 9(1), translationjournal.net/journal/31conversion.htm (Erişim Tarihi: 08.10.2020).
• BAYAZ, Ayla (1993), Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (H-İ) Cilt VII, Ankara: TDK Yayınları [2. Baskı].
• DENY, Jean (1941), Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi), Ali Ulvi Elöve (Çev.). İstanbul: Maarif Vekaleti.
• DOĞRU, A. Mecit (1991), Gagavuz Türkçesinin Sözlüğü, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• EFENDİOĞLU, Süleyman (2006), “Cümle Menşeli Edatlar”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 31(0), 193-207, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/32994, (Erişim Tarihi: 08.10.2020).
• EREN, Hasan (1999), Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü, Ankara: Kişisel Yayınları [2. Basım].
• ERGİN, Muharrem (1988), Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Basım, Yayım, Tanıtım [17. Basım].
• GÜLENSOY, Tuncer (2007a), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I, Ankara: TDK Yayınları.
• GÜLENSOY, Tuncer (2007b), Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü II, Ankara: TDK Yayınları.
• GÜNŞEN Ahmet, ERDEM, Mehmet Dursun (2007), “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Tür Değiştirme Örnekleri”, Turkish Studies, 2(1), 72-83, https://turkishstudies.net/turkishstudies?mod=makale_tr_ozet&makale_id=13303, (Erişim Tarihi: 08.10.2020).
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1992), Türk Dilinde Edatlar, İstanbul: MEB Yayınları.
• KARAAĞAÇ, Günay (2008), Türkçe Verintiler Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• KARTALLIOĞLU, Yavuz (2010), Bernardo da Parigi'nin Söz Kitabı - 400 Yıllık İtalyanca-Tükçe Sözlük, Ankara: Gazi Kitabevi.
• KARTALLIOĞLU, Yavuz (2017), Osmanlı Konuşma Dili, İstanbul: Kesit Yayınları.
• MENINSKI, Franciscus a Mesgnien (2000), Thesaurus Linguarum Orientalium, Turcicae, Arabicae, Persicae Lexicon, Cilt 6, Stanislaw Stachowski, Mehmet Ölmez (Yay.), İstanbul: Simurg Yayınları.
• MOLLOVA, Mefküre Rıza (2003), Doğu Rodop Türk Ağızlarının Sözlüğü, Ankara: TDK Yayınları.
• NALBANT, Mehmet Vefa (2006), “Türkçede Tarihî Türk Dili Alanında Fonksiyon Değiştirmeye Bir Örnek: Tut- Fiili”, Bilig, 38, 137-148, http://www.acarindex.com/dosyalar/makale/acarindex-1423873328.pdf, (Erişim Tarihi: 08.10.2020).
• NİŞANYAN, Sevan (2010), Sözlerin Soyağacı, Çağdaş Türkçenin Etimolojik Sözlüğü, İstanbul: Everest Yayınları [5. Basım].
• ÖZDEN, Muharrem, DOĞAN, Levent, BAYRAKTAR, Fatma Sibel (2018a), Trakya Ağızları Sözlüğü I, Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları.
• ÖZDEN, Muharrem, DOĞAN, Levent, BAYRAKTAR, Fatma Sibel (2018b), Trakya Ağızları Sözlüğü II, Edirne: Trakya Üniversitesi Yayınları.
• PARLATIR, İsmail, GÖZAYDIN, Nevzat, ZÜLFİKAR, Hamza, AKSU-TEZCAN, Bilgin, TÜRKMEN, Seyfullah, YILMAZ, Yaşar (2005), Türkçe Sözlük Cilt 1, Ankara: TDK Yayınları [9. Baskı].
• SARI, Mustafa (2000), “Türkiye Türkçesinde Sözcük Türlerinin Değişikliğe Uğraması”, Türkoloji Dergisi, XIII (1), 227-324, https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/650129 (Erişim Tarihi: 08.10.2020).
• Şemseddin Sami, (1987), Kâmûs-ı Türkî, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• TIETZE, Andreas (2002), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen Cilt 1, İstanbul-Viyana: Simurg Yayınları & Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
• TIETZE, Andreas (2009), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı Sprachgeschichtliches und Etymologisches Wörterbuch des Türkei-Türkischen Cilt 2, İstanbul-Viyana: Simurg Yayınları & Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.
• TOKER, Mustafa (2011), “Haydi, Hadi, Hayda Kelimeleri Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 30, 55-70, http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/article/view/520/510, (Erişim Tarihi: 08.10.2020).
• TULUM, Mertol (2011), 17. Yüzyıl Türkçesi ve Söz Varlığı, Ankara: TDK Yayınları.
• ÜLKÜTAŞIR, Şakir, ÜNVER, Aycan, VARDARLI, Emel, CANKOÇAK, Gülten, CANKOÇAK, Yaşar, SARIBAŞ, Olcay (1993), Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (A) Cilt I, Ankara: TDK Yayınları [2. Baskı].
• VARDAR, Berke (2007), Açıklamalı Dil Bilim Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Multilingual Yabancı Dil Yayınları [2. Baskı, Elektronik Sürüm].
• ZÜLFİKAR, Hamza (1995), Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler, Ankara: TDK Yayınları.
• http://www.lugatim.com/s/haydi
• http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.5cb58fbbbd6ea8.15479456
• https://eksisozluk.com/aydamak--440275?p=2
• https://www.nisanyansozluk.com/?k=haydi