Türkiye'de Toplumsal Belleğin Oluşumu: Çanakkale ve KutülAmare Zaferleri Anma Törenleri

Yıl 2022, , 39 - 85, 31.12.2022

Gencer Özcan

https://doi.org/10.56679/balkar.1173135

Öz

Formation of Collective Memory in Turkey: Commemorative Rituals for Victories of Çanakkale and Al Kut

The Çanakkale War of 1915 is still the single Ottoman military victory to commemorate in modern Turkey. The date, 18th March, on which the first Ally naval attempt to pass the Dardanelles was repelled by the Ottoman Army was promulgated as the Day of Martyrs. Despite it being an Ottoman victory, the official republican historiography depicted the Çanakkale War as the source of inspiration for the War of Liberation. Furthermore, while other events marked in the national calendar gradually lost their allure, at least in the eyes of the public, the Çanakkale War has maintained its appeal in Turkey’s collective memory. While the unceasing appeal has a lot to do with the magnitude of carnage that the war inflicted on the warriors, the Çanakkale War provided Turkey’s politicians with a wide range of possibilities for the instrumentalization of the victory for political purposes. While some lauded it as the last victory attained by the Ottomans against the Western powers, others hailed it for it gave rise to the national hero, Mustafa Kemal, who would successfully lead the War of Independence. In striking contrast to the Çanakkale War, another success the Ottoman Army accomplished in 1916 against the advancing British Army in Iraq, memories of the victory of Al Kut almost immediately lost their appeal and failed to survive the republican era. After being remembered and commemorated for a couple of years in the frame of the centennial anniversary of the Great War, the victory of Al Kut seems to have been forgotten again. After summarizing what happened in theatres of war in Çanakkale and Al Kut, the present study aims to highlight commemorative activities and narratives formed around these two victories and the way in which they changed or disappeared, as were the case with the commemorations of Al Kut. The study argues that official narratives and activities to commemorate past victories resonate with shifting priorities of parties in power or influential socio-political movements.

Anahtar Kelimeler

Turkey, Memorial Culture, Gallipoli War, Al Kut

Türkiye'de Toplumsal Belleğin Oluşumu: Çanakkale ve KutülAmare Zaferleri Anma Törenleri

Öz

Türkiye’de Osmanlı döneminde kazanılmış ancak sürekli olarak kutlanmakta olan tek askeri başarı 1915 Çanakkale Zaferidir. Müttefik donanmasının Çanakkale Boğazını geçmek için başlattığı ilk girişimin durdurulduğu gün olan 18 Mart Türkiye’de Şehitler Günü olarak belirlenmiştir. Osmanlı başarısı olmasına karşın cumhuriyet dönemi resmi tarihyazımı Çanakkale Savaşlarını Kurtuluş Savaşı’nın esin kaynağı olarak görmektedir. Ayrıca, ulusal günler takviminde yer alan pek çok yıldönümüne ilginin en azından kamuoyu katında zamanla azalmış olmasına karşın, toplumsal bellekte Çanakkale Savaşına yönelik ilginin azalmaksızın sürdüğü görülmektedir. Bu süreklililiğin önemli bir ölçüde Çanakkale Savaşlarının yol açtığı büyük kıyım ile ilişkili olduğu açıktır. Bununla birlikte, sözkonusu ilginin arkasında yatan bir başka olgu da Çanakkale Savaşlarının farklı siyasal kesimlerin gereksinimlerine uygun olanaklar sağlamakta olmasıdır. Çanakale Zaferi bazı siyaset insanları için Osmanlı Devleti’nin Batılı güçlere karşı kazandığı son büyük askeri başarı iken, bazıları için kısa bir süre sonra başlayan Kurtuluş Savaşını başarıyla yönetecek ulusal kahraman Mustafa Kemal’in tarih sahnesine çıktığı savaştır. Unutulmayan Çanakkale Savaşı ile karşılaştırıldığında, Irak’ta ilerlemekte olan İngiliz Ordusuna karşı 1916’da kazanılan bir başka Osmanlı zaferi olan El Kut’un neredeyse kazanılmasından hemen ardından unutulmuş olması tam bir tezat oluşturmaktadır. Çalışma, Çanakkale ve El Kut savaşlarının gelişimine kısaca değindikten sonra bu savaşları kuşatan kutlama etkinlikleri ve anlatıların geçirdiği değişimi, çeşitli siyasal kesimler tarafından nasıl araçsallaştırıldığını, ve El Kut örneğinin gösterdiği gibi, nasıl gündemden düştüğünü ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışma geçmiş zaferlere ilişkin anlatılar ve anma etkinliklerinin iktidarda bulunan partiler ya da etkili sosyo-politik hareketlerin durmaksızın değişim gösteren önceliklerini yansıttığını ileri sürmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Anma Kültürü, Çanakkale Savaşı, Kutülamare Savaşı

Kaynakça

• “18 Mart”, Cumhuriyet, 19 Mart 1954.
• “18 Mart Çanakkale Zaferi Törenlerle Kutlandı”, Cumhuriyet, 19 Mart 1976.
• “100 Yıl Önce Çanakkale 100 Yıl Sonra Afrin”, Yeni Şafak, 19 Mart, 2018.
• “1000 Üniversiteli Dün Çanakkale’ye Hareket Etti”, Cumhuriyet, 18 Mart, 1951.
• Akpınar, Deniz. Kutü'l Amare Zaferi. İstanbul: Arı Sanat, 2018.
• Alâeddin, İbrahim. Çanakkale İzleri. İstanbul, 1926.
• Anzak Günü. Canberra: Gazi İşleri Bakanlığı, 2007.
• Aşır, Sabriye. “Coniler ile Mehmetler Arasında Bir Fark Yoktur.” Odatv.com, 3 Mart, 2015. https://odatv4.com/guncel/coniler-ile-mehmetler-arasinda-bir-fark-yoktur--0303151200-72388 (Erişim Tarihi: 15 Aralık 2021).
• Atabey, Figen. “Öncesi ve Sonrası ile Osmanlı’nın Kutü’l-Amâre Zaferi.” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, no. 53 (2017): 205-215.
• Atsız, Nihal. Çanakkale’ye Yürüyüş. İstanbul: Arkadaş Matbaası, 1933.
• Bali, Rıfat N. 1934 Trakya Olayları. İstanbul: Kitabevi, 2008.
• “Başbakanımız Sayın Prof. Dr. Tansu Çiller’in, Çanakkale Deniz Zaferinin 80. Yıl Kutlamalarında 18 Mart 1995 Günü Yaptığı Konuşma.” Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, Cilt X, no. 30 (Kasım 1994): 531-534.
• Beden, Aydın. “Kutü’l-Amare Zaferi, Türk Şehitliği ve Şehitlik Arazisinin Hediye Edilmesine İlişkin Değerlendirmeler.” Mediterranean Journal of Humanities, no. 2 (2015): 151-164.
• Bilgi, Zafer. Kut'ül Amare: Osmanlı’nın Son Zaferi. İstanbul, 2017.
• Bilgin, İsmail. Kutü'l Amare – Osmanlı’nın Son Zaferi. İstanbul: Timaş, 2014.
• Bilgin, İsmail. Kutü'l Amare – Osmanlı’nın Son Tokadı. İstanbul: Timaş. 2018
• Boyarin, Jonathan. “Space, Time and Politics of Memory.” Remapping Memory: The Politics of Time-Space. ed., Jonathan Boyarin, 1-38. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1994.
• Bozkurt, Celil, “Çanakkale Şehitleri Abidesi’nin İnşaatı ve Türk Kamuoyundaki Yankıları.” Turkish Studies - International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, no. 5 (2015): 79-94.
• Bucur, Maria. “Edifices of the Past: War Memorials and Heroes in Twentieth-Century Romania.” Balkan Identities: Nation and Memory, ed. Maria Todorova, 158-179. New York: New York University Press, 2004.
• Copeaux, Etienne. Tarih Ders Kitaplarında (1931-1993) Türk Tarih Tezinden Türk İslam Sentezine. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• “Çanakkale Abidesi Yardım Kampanyası.” Milliyet, 18 Ocak 1958.
• “Çanakkale Günü.” Cumhuriyet, 19 Mart 1948.
• “Çanakkale Türküsünü Kim Söyledi? İşte Çanakkale Türküsünün Sözleri.” Mynet, 17 Mart 2021. https://www.mynet.com/canakkale-turkusunu-kim-soyledi-iste-canakkale-turkusunun-sozleri-110106757999 (Erişim Tarihi: 18 Aralık 2021).
• “Çanakkale’de.” Cumhuriyet, 18 Mart 1977.
• “Çanakkale’de Türk Şehamet ve Asaleti.” Cumhuriyet, 25 Nisan 1934.
• “Çanakkale Zaferi Dün Törenle Kutlandı.” Cumhuriyet, 19 Mart 1955.
• “Çanakkale Zaferinin 48. Yıldönümünü Kutluyoruz.” Cumhuriyet, 18 Mart 1963.
• “Çanakkale Zaferi’nin 63. Yıldönümü Kutlanıyor.” Cumhuriyet, 18 Mart 1978.
• “Çanakkale Zaferinin Yıldönümünde Ülkü Ocaklıların Çıkarması Muhtemel Olaylar Nedeniyle Tedbir Alındı.” Cumhuriyet, 17 Mart 1975.
• Çiftçi, Erhan. Kut’ül-Amare- Kut Almış Ordunun Zaferi. İstanbul: Timaş, 2017.
• Daver, Abidin. “Unutulmamak Lazım Gelen Bir Gün.” Cumhuriyet, 25 Nisan 1934.
• Davis, George Frederick. “Anzac Day: Meaning and Memories: New Zealand, Australian and Turkish Perspectives on a Day of Commemoration in the Twentieth Century.” (yayımlanmamış doktora tezi), New Zealand: University of Otago.
• Demiryürek, Meral.“Çanakkale Savaşlarının Türk Hikâyesine Yansımaları.” Türklük Bilimi Araştırmaları, no .42 (2017): 61-76.
• Dinç, Mehmet Emin. Halil Kut Paşa - Kut’ül Amare’nin Muzaffer Komutanı. İstanbul: Kronik, 2017.
• Ergin, Sedat. “Erdoğan’ın Musafaha ve Osmanlı Tokadı Doktrini.” Hürriyet, 21 Şubat 2018.
• Ersoy, Mehmed Âkif. Safahat. haz. M. Ertuğrul Düzdağ. Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ, 1991.
• “Evren: Türk Silahlı Kuvvetlerimiz Her Zamankinden Daha Uyanık.” Cumhuriyet, 19 Mart 1983.
• Eylül, Zafer. Kutül Amare: Osmanlı’nın Unutulan Zaferi – 100’üncü Yılında. Ankara: Ayata, 2015.
• Fırat, Eylül ve Zafer Altaylı. Osmanlı’nın Unutulan Zaferi Kut'ül Amara’nın 100. Yılı. Ankara: Ayata, 2016.
• Gardner, Nikolas. Kut’ül Amâre, Mezopotamya’da Bir Savaş (1915-1916). İstanbul: Etkileşim, 2016.
• Gençcan, Mehmet İhsan. Çanakkale Savaşları ve Menkıbeler. İstanbul: Bayrak, 1993.
• Gençcan, Mehmet İhsan. Çanakkale Savaşlarında Kahraman Çocuklar. İstanbul: Bayrak, 1994.
• Gençcan, Mehmet İhsan. Çanakkale Savaşlarından Kan Çiçekleri. İstanbul: Bayrak, 2000.
• Gençcan, Mehmet İhsan. Çanakkale Savaşları ve Sır Kapısından Süzülenler. İzmir: Akel, 2006.
• Gençcan, Mehmet İhsan. Çanakkale Savaşları ve Sırlar, Çanakkale. Yayın Yeri Yok, 2014.
• Gezen, Burak ve Hakan Uçar. “Gelibolu’da Hurafeli Turizm.” Hürriyet, 8 Ağustos, 2004.
• Güler, E. Zeynep. 2012. “Bir Ulusal Hafıza Mekanı Olarak Gelibolu Yarımadası.” Türk Sağı: Mitler, Fetişler, Düşman İmgeleri. ed. Kerestecioğlu, İnci Özkan ve Güven Gürkan Öztan, 307-344. İstanbul: İletişim, 2012.
• Gündüz, Süleyman. “Kût’ül Amare Zaferi...” Yeni Şafak, 29 Nisan 2012..
• Güneş, Mehmet. Kutü’l Amare Zaferi: Saklı Kalmış Bir Büyük Destan. İstanbul: Akçağ, 2015.
• “İngilizler Rica Etti Kût’ul Amâre Kutlamalarını O Kaldırdı.” Hürriyet, 1 Mayıs 2016.
• “İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür AŞ, Çanakkale Savaşı’na Ait 7 Türküyü ‘Çanakkale’ye’ İsimli Albümde Bir Araya Getirdi.” TRT Haber, 17 Mart 2016 https://www.trthaber.com/haber/kultur-sanat/canakkale-ruhunu-anlatan-7-turku-1-albumde-239814.html (Erişim Tarihi: 18 Aralık 2021).
• “Kadeş Süvarisi Böyle Rezalet Dünyada Görülmemiştir Dedi.” Milliyet, 25 Mart 1962.
• Kahraman, İsmail. Milli Türk Talebe Birliği 53. Genel Kurul Genel Merkez Faaliyet Raporu. İstanbul, 1967.
• Kılıç, Fahri. “Çanakkale Savaşlarında Okullar ve Öğrenciler.” Türk Yurdu, no. 305 (2015), https://www.turkyurdu.com.tr/yazar-yazi.php?id=196 (Erişim Tarihi: 22 Aralık 2021).
• Kılıçaslan, Hâcer ve Mehmet Yaşar Ertaş. Kûtü’l Amâre: 1916 Olaylar, Hatıralar, Raporlar. İstanbul: Kronik, 2017. Koçak, Cemil. “Çanakkale Kitaplığı.” Geçmiş Zaman Ayrıntıda Saklıdır. ed. Cemil Koçak, 113-119. İstanbul: Timaş, 2011.
• Koçak, Cemil. “Gelibolu’da Olmak.” Geçmiş Zaman Ayrıntıda Saklıdır. ed. Cemil Koçak, 106-112. İstanbul: Timaş, 2011.
• “Kut-ül Amare ve Atatürk Büyükçekmece’de Konuşuldu.” Milliyet, 30 Nisan 2016.
• Mat, Celal. Türk Romanında Çanakkale Muharebeleri. Ankara: Akçağ, 2007.
• “Milletimizin Binlerce Yıllık Tarihini…” Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı, 29 Nisan 2016, https://www.tccb.gov.tr/haberler/410/43802/milletimizin-binlerce-yillik-tarihini-neredeyse-1919-yilindan-baslatan-tarih-anlayisini-reddediyorum.html (Erişim Tarihi: 9 Aralık 2021).
• “Milli Türk Talebe Birliği’nin Çanakkale Seyahati.” Birlik, 5 Kasım 1933.
• Milli Türk Talebe Birliği. 18 Mart 1915 Çanakkale Şehitlerini Anma Günü, İstanbul, 1970.
• Milli Türk Talebe Birliği. 51. Genel Kurul. Genel Merkez Faaliyet Raporu, 26 Mart 1971-27 Mayıs 1973. İstanbul: Özdemir Matbaası, 1973.
• Milli Türk Talebe Birliği. Genel Merkez Faaliyet Raporu, 27 Mayıs 1973-7 Temmuz 1974. İstanbul: Fatih Gençlik Vakfı Matbaa İşletmesi, 1974.
• Milli Türk Talebe Birliği. 53. Dönem Faaliyet Raporu (3 Ağustos 1975- 16 Ekim 1976). İstanbul: Fatih Gençlik Vakfı Matbaa İşletmesi, 1976.
• Narler, Aynur. “Çanakkale’den Uzanan Dostluk Eli.” Cumhuriyet, 19 Mart 1996.
• Narler, Aynur. “Çanakkale Zaferi’nin 74. Yıldönümü Kutlandı.” Cumhuriyet, 19 Mart 1989.
• Nazmi, [Bey]. Çanakkale Deniz Savaşları Günlüğü (1914-1922). İzmir: Çanakkale Deniz Komutanlığı, 2004.
• Niyazi, Mehmed. Çanakkale Mahşeri. İstanbul: Ötüken, 2017.
• Nora, Pierre. 1997. Les Lieux de Memoire, Paris: Gallimard, 1997.
• Oğur, Yıldıray. “Unuttuğumuzu Unutmanın Hikayesi...” Karar, 9 Şubat 2018.
• Olgun, Said ve Resul Babaoğlu. “Dönemin Kaynaklarına Göre Kutü’l-Amare Zaferi (Toplu Bir Değerlendirme).” Tarih Araştırmaları Dergisi, no. 39 (2020): 477-502.
• Oral, Haluk. Arıburnu 1915. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• Oyar, Muhammet Emin. Kutü’l Amare Zafer. İstanbul: Mavi Uçurtma, 2018.
• Özakman, Turgut. Diriliş: Çanakkale 1915, 132. Baskı, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2018.
• Özakman, Turgut. Çanakkale Geçilmez, 11. Baskı, Ankara: Bilgi Yayınevi, 2021.
• Özcan, Ahmet. “Kutü’l-Ammare Zaferini Tarihe Yazmak: “Kutü’l-Ammare Hakkında Yazılmış Türkçe Metinler Üzerine Bir Deneme.” Unutulan Zafer: Kutü’l-Ammare, 100’üncü Yılında Yeniden Anlamak Sempozyumu 8 Mart 2016. ed. Hasan Hoşoğlu, Mustafa Şahin ve Özgür Körpe, 421-440. İstanbul: Harp Akademileri Komutanlığı Stratejik Araştırmalar Enstitüsü. 2016.
• Özcan, Gencer. 2006. “Türkiye’de Cumhuriyet Dönemi Ordusunda Prusya Etkisi.” Türkiye’de Ordu, Devlet ve Güvenlik Siyaseti. ed. Evren Balta Paker ve İsmet Akça, 173-221, İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. Özcan, Gencer ve Özüm Arzık-Erzurumlu. “Haunting Memories of the Great War: The Gallipoli Victory Commemorations in Turkey.” War and Collapse: World War I and the Ottoman State. ed. Hakan Yavuz ve Feroz Ahmad, 1240-1256. Salt Lake City: Utah University Press, 2015.
• Özdamarlar, Metin. Kutül Amare: Kayıtlara Geçen Son Zafer. İstanbul: Eğlenceli Bilgi, 2017.
• Palmer, Alan. Son Üç Yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu (Bir Çöküşün Tarihi). çev. Belkıs Çorakçı Dişbudak. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2003.
• Pemberton, Thomas James. Gallipoli To-day, Londra: Ernest Benn, 1926, 2008.
• Rakipoğlu, Zeynep. “Kut'ül Amare’de Ortadoğu’daki Casuslar Savaşını Anlatıyoruz.” Anadolu Ajansı. (29 Nisan, 2018) https://www.aa.com.tr/tr/kultur-sanat/kutul-amarede-ortadogudaki-casuslar-savasini-anlatiyoruz/1130809
• Rigney, Ann. “Divided Past: A Premature Memorial and the Dynamics of Collective Memory.” Memory Studies, no. 1 (2008): 89-97.
• Savaş, T. Kudret. “Kûtü’l Amâre’nin Şiir Anıtı: Dicle Önünde.” Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, no. 1 (2021): 139-159.
• Sayılır, Burhan. “1915 Deniz Savaşı’nda Şehit Olan Askerleri Anma Amacıyla Yapılan İlk Tören ve Bu Törenin ‘Şehitleri Anma Günü’ Olarak İlan Edilmesi.” Akademi Günlüğü Toplumsal Araştırmalar Dergisi, no.1 (2005): 99-104.
• Sayılır, Burhan. “Şehitlerimizi 94 Yıldır Çanakkale ile Anıyoruz.” Çanakkale 1915, 18 Mart 2010 Özel Sayısı (2010): 110-113.
• Shaw, Stanford J. ve Ezel Kural Shaw. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Volume II, Reform, Revolution, and Republic: The Rise of Modern Turkey, 1807-1975. Cambridge: Cambridge University Press, 1978. Solak, Halil. “Şükrü Hanioğlu: ‘Bugünkü Ortadoğu I. Dünya Savaşı’nın Sonucudur’.” Yeni Şafak Pazar Eki, 2 Kasım 2014.
• “Tarihin Seyrini Değiştiren Zafer, 18 Mart.” Cumhuriyet, 18 Mart 1934.
• Taşyürek, Muzaffer. Kut'ul Amare Tarihten Silinen Zafer. İstanbul: Alioğlu, 2018.
• Toker, Metin. “Çanakkale Zaferi.” Cumhuriyet. 19 Mart 1946.
• Topçu, Yalçın. “Çanakkale Savaşı Devam Ediyor.” Yeni Şafak, 11 Eylül 2021.
• Toprak, Zafer. “Bir Çağa Damgasını Vuran Savaş.” Arıburnu 1915 içinde, ed. Haluk Oral, XI-XVII. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• Türkmen, Zekeriya. Çanakkale Savaşı, Anıtları ve Şehitlikleri. Ankara: Genel Kurmay Basımevi, 2007. Ulaş, Tayfun. “1930’lu Yıllar Türkiye’sinde Çanakkale Savaşları’nı Anma Etkinlikleri ve Halkevlerinin Rolü.” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, no. 18 (2015): 519-532.
• Uyar, Mesut. “Arab Officers in the Ottoman Army.” Paper Presented to the Conference: “Palestine and the First World War - New Perspectives.” Upper Galilee: Tel-Hai Academic College, 3-6 Eylül 2007.
• Ülgen, Erol. “Çanakkale Zaferi’nin Türk Edebiyatındaki Yankıları.” Türk Dünyası Araştırmaları, No. 207 (2013): 345-356.
• Üzen, İsmet. “Türklerin Kutü’l-Amare Kuşatması Sırasında İngiliz Ordusunda Bulunan Hintli Askerlerin Tutumu (Aralık 1915- Nisan 1916).” Gazi Akademik Bakış, no. 3 (2008): 81-102.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Çanakkale Muharebeleri: Edebiyat.” TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 8, İstanbul, 1993.
• “Üniversiteli Kızlar Kasıtlı Yayınların Durdurulmasını İstedi.” Milliyet, 29 Mart 1962.
• Vakkasoğlu, Vehbi. Bir Destandır Çanakkale. İstanbul: Nesil, 2018.
• Yılmaz, Ahenk. “Anıtlaştırma Söyleminin Dönüşümü: Gelibolu Savaşı’nı (Karşı)- Anıtlaştırmak.” Mimarlık, no. 341 (2008): 41-43. http://www.mimarlikdergisi.com/index.cfm?sayfa=mimarlik&DergiSayi=291&RecID=1725 (Erişim Tarihi:10 Aralık 2021).
• Yüksel, Fahrettin. Kut’ül Amare: Osmanlının Son Büyük Zaferi. İstanbul: Egemen, 2018.
• Yurdakul, Mehmed Emin. Kutu’l Amare Destanı: Dicle Önünde: 100 Yıldır Unutturulan Destan.