MEZHEPLERİN AYRIŞMA KONUSU HALİNE GETİRİLMESİ

Yıl 2015, Cilt: 15 Sayı: 3, 277 - 294, 15.09.2015

Zübeyir Bulut

Öz

İtikadî ve fıkhî İslâm
mezheplerinin ilk teşekkül dönemlerinde “görüş” anlamında kullanılan ve olumlu
çağrışımı olan mezhep kavramı, İslâm tarihinin ilerleyen dönemlerinde “fırka”
anlamı kazanmıştır. Görüş ayrılığının rahmet ve fikrî zenginlik olarak görüldüğü
bir süreçten mezheplerin ayrışma konusu ve katı dinî yapılar haline geldiği bir
sürece geçişte siyasal iktidarların kendilerine dinî meşruiyet sağlama gayesi
önemli bir etken olmuştur. İmam Ebû Hanife, İmam Malik, İmam Cafer-i Sadık,
İmam Şafi ve İmam Ahmed bin Hanbel gibi âlimlerin günün yeni meselelerine çözüm
üretmek amacıyla ortaya koydukları çabaları ve dinin temel nasslarını esas alan
ve akıl ile nakli hüküm çıkarma sürecinde birbirinin karşıtı olarak görmeksizin
kullanan yöntemleri, İslâm tarihinin başlangıç dönemlerinde Müslüman ümmete bir
esneklik ve özgür anlayış kazandırmıştır. Fakat ilerleyen asırlarda mezhepler
fırkalar şeklinde kemikleşip/dogmatikleşip değişmez dinî yapılar haline gelince
başta iktidarlarına ideolojik meşruiyet kaynağı arayan yönetimlerin himayeci
tutumları ve her bölge halkının bu dinî yorumları kendilerini kolayca
tanımlayacakları kimlik malzemesi haline getirmeleri mezheplerin çatışma
enstrümanına dönüşmesinin önünü açmıştır. Günümüzde aynı topraklarda yaşayan
grupların birbirlerini tekfir etmelerinin ve naslardan ilgisiz hükümler
çıkararak birbirlerinin kanlarını helal görmelerinin temelinde bu tahammülsüz
dinî kabul ve yorumlar yatmaktadır. Bu çatışma ortamında her mezhebî grup
kendisinde Kur’an’ı siyasal ve ideolojik amaçları doğrultusunda yorumlama hak
ve yetkisini görebilmektedir. Düşünce özgürlüğünden ve medeniyet
perspektifinden yoksun olan dinî gruplar, bugünü zihniyetleri doğrultusunda
dönüştürmekle yetinmeyip farklılıkların tarih ve coğrafya üzerindeki izlerini bile
silme operasyonu gerçekleştirmektedirler.

Bu makalede biz durum
tespiti yapmanın yanı sıra aklın ve hür düşüncenin yeniden nasıl egemen
kılınacağının ve başkalarının doğrularına saygılı dinî anlayışın nasıl inşa
edileceğinin imkân ve yollarını araştırıp tartışacağız. Bu amacın
gerçekleştirilmesi büyük ölçüde nitelikli bir eğitime ve sadece aynı dine
mensup farklı kesimlerle değil, farklı din mensuplarını tanımaya da bağlıdır.
Bundan dolayı kozmopolit ortamlar uzlaşma ve sosyal barış için kaçırılmaz bir fırsat
olarak değerlendirilebilir.

Anahtar Kelimeler

Mezhep, İslâm toplumu, ayrışma, çözüm, özgür düşünce

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel (1999). el-Müsned, Beyrut. Akbulut, Ahmet (1992). Sahabe Devri Siyasi Hadiselerin Kelami Problemlere Etkileri, İstanbul, Birleşik Yayıncılık. Akbulut, Ahmet (1989) “Haricîliğin Siyasi Görüşlerinin İtikadileşmesi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXXI, ss. 331-348. Akbulut, Ahmet (2014). “Müslüman Zihnin İnşasında Kelam İlminin Önemi ve Yeri”, İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: V, sayı: 1, s. 9-31. Akyol, Mustafa (2013). “Müslümanlar Niçin Çatışıyor?”, Star Gazetesi, 14 Ağustos 2013 Çarşamba. Ay, Mahmut (2003). “Bireyselliğin Teolojik Temellerinden Biri Olarak İman”, Dini Araştırmalar, Ocak-Nisan 2003, C, 5, s. 15, ss. 89-108. Aydın, Mahmut (2009). “Dinsel Çoğulculuğun Öteki ile Birlikte Yaşamaya Katkısı Üzerine Bazı Mülahazalar”, Milel ve Nihal, 6 (2), 9-30. Bağlıoğlu, Ahmet (2010). “Mezhepsel Çoğulculuk ve Temelleri”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15: 1 ss. 71-97. Bağlıoğlu, Ahmet (2013). Suriye’de Mezhep Hareketlerinin Güncel Siyaset Üzerine Etkileri, e-makâlât Mezhep Araştırmaları, VI/2 (Güz 2013), ss. 495-523. Buhari (1992). el-Camiu’s-Sahih, İstanbul. Bulut, Halil İbrahim (2011). İslâm Mezhepleri Tarihi, Ankara. Bulut, Zübeyir (2010). “Dinsel Çoğulculuk ve Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersinde Diğer Dinlerin Öğretimi” Kelam Araştırmaları 8:2 ss. 65-90. Dehlevî Şah, Veliyyullah (1978.) İkdu’l-Cîd fî Ahkâmi’l-İctihad ve’t-Taklid, Kahire. Demir, Hilmi (2014). Selefiler ve Selefi Hareketi Işid Ne Kadar Sünnîdir?, Özel Rapor, 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, Ankara. DİA (2008). İslâm Ansiklopedisi, C. 35, s. 452, İstanbul. Düzgün, Şaban Ali (2011). “İslâm'ın Yerelleştirilmesine Tepki Olarak Entelektüel Milliyetçilik: Hanefilik Örneği”, Dini Araştırmalar, Cilt: 14, Sayı: 39, ss. 5-19. Ebu Davud, (Trs.) Sünenu Ebi Davud, İstanbul. Ebu Zehra, Muhammed, (Trs) Mezhepler Tarihi, çev: Sıbğatullah Kaya, İstanbul. Ebu’l-Meâlî, Cemaleddin Mahmûd (2001). Gayetü’l-Emani fî’r-Red ale’n- Nebhani, Riyad. el-Verdanî, Salih (1988). Mısır’da İslâmî Akımlar, çev. H. Acar-Ş. Duman, Fecr Yay., Ankara. Hatiboğlu, Mehmet Said (1978). “İslâm’da İlk Siyasi Kavmiyetçilik Hilafetin Kureyşililiği", A.Ü.İ.F.D. XXIII, ss. 121-213, Ankara. Hizmetli, Sabri (1983). “İtikadi İslâm Mezheplerinin Doğuşuna İctimai Hadiselerin Tesirleri Üzerine Bir Deneme”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. XXVI, ss. 653-680. Hizmetli, Sabri (1995). “İtikadî İslâm Mezheplerinin Ortaya Çıkış Sebepleri ve Babilik-Bahailik”, İslâm’da İnsan Modeli ve Hz. Peygamber Örneği (Kutlu Doğum Haftası: 1993), Ankara. İbn Hişam (1936). Sîretü’n-Nebeviyye, Mısır. İbn Mace (1994). es-Sünenu İbn Mace, Kahire. İbn Teymiyye (1986). Minhâcü’s-Süneti’n-Nebeviye, thk. M. R. Salim, Müessesetü Kurtuba, Riyad. İşcan, Mehmet Zeki (2012). Selefilik, İslâmi Köktenciliğin Tarihi Temelleri, (4. Baskı) Kitap Yay., İstanbul. İşcan, Mehmet Zeki (2013). “Selefiliğin Şiilik Değerlendirmeleri Bağlamında Nefret Ve Şiddet Söylemi”, e-makâlât Mezhep Araştırmaları, VI/2, ss. 151-172. Karaman, Hayrettin (1975). “İslâm Tarihinde Mezheb Kavgaları”, Diyanet Dergisi, Ocak-Şubat 1975 Cilt: XIV, sayı: 1, s. 47-51 Keane, John (2010). Şiddet ve Demokrasi, çev. Meral Üst, İmge Yay., Ankara. Kutlay, Halil İbrahim (2004). “Ümmetimin İhtilafı Rahmettir Sözü Üzerine Bazı Mülahazalar”, Hadis Tetkikleri Dergisi, c. 2, sayı 1, s. 81-104 Kutlu, Sönmez (2000). Türklerin İslâmlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Ankara. MEB (2005). Ortaöğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Öğretim Programı, Ankara. MEB (2007). İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi İlköğretim Programı, Ankara. Nebhani, Takuyyiddin, (1953). İslâm Nizamı, Baskı yer yok. Ocak, Ahmet Yaşar (2011). İslâm’ın Ayak İzleri-Osmanlı Dönemi, İstanbul. Oral, Osman (2014). “73 Fırka Hadisinin Kelâm İlmi Açısından Değerlendirilmesi”, Kelam Araştırmaları 12/2, s. 295-314 Özler, Mevlüt (2010). İslâm Düşünce Tarihinde 73 Fırka Anlayışı, Rağbet Yay., İstanbul. Özyiğit, Ercan (2012). Geleneksel İslâm karşısında Radikal İslâm: Beden Politikaları ve Şiddet, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Gazetecilik Anabilim Dalı, Ankara. Sarıkaya, M. Saffet (2008). “Dinde Marjinalleşmenin Pratik Boyutuna Dair Bazı Değerlendirmeler (İslâm Mezhepleri Tarihi Açısından Bir Çözümleme Denemesi)”, e-makâlât Mezhep Araştırmaları, I/1, ss. 27-41. Şahin, Hanefi (2012). “İbn Teymiyye’nin Şii Karşıtlığında Bazı Parametreler”, EKEV Akademi Dergisi, yıl: 16, sayı: 51. Şeriati, Ali (2009). Ali Şiası Safevi Şiası, Çev. Hicabi Kırlangıç, Ankara. Üzüm, İlyas, (1998). “Sünnî-Şiî Yakınlaşması: Darü’t-Takrib Tecrübesi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, Sayı 2, 171-185. Watt, William Montgomery (1956). Mohammad at Madina, Oxford. Yıldız Harun (2010). Haricîliğin Doğuşu Ve Gelişimi, Ankara. Yürük, Tuğrul (2015). “Cumhuriyet Dönemi Din Öğretimi Programlarında Farklı Din Anlayışlarına Ayrılan Yer”, Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 15 (1), 55-75.