Eyyûbîler Döneminde Makâsıd Çalışmaları

Yıl 2021, Cilt: 5 Sayı: 2, 637 - 668, 14.12.2021

Abdulğalip Aslan

Öz

Fıkıh usûlünün önemli konularından biri olan makâsıd ilmi İslam hukukçularının ilgisini her dönemde çekmiştir. Bunun nüvelerini ilk olarak İmam Şafii ve Kaffâl eş-Şâşî’de bulmak mümkündür. Bunların akabinde sırasıyla İmâmü’l-Haremeyn Cüveynî ve Gazzâlî’nin de bununla ilgilendiği ve makâsıd düşüncesine önemli katkılarda bulunduğu görülmektedir. Şâfiî ile başlayan ve adı geçen fakihler ile devam eden bu ilgi Eyyûbîler dönemindeki fakihler tarafından da sürdürülmüştür. Eyyûbîler döneminin önemli fakihlerinden biri olan İbn Abdüsselâm tarafından makâsıd müstakil bir ilim olarak tasnif edilmeye başlanmıştır. Öğrencisi Karâfî müstakil bir ilim olarak telakki edilen makâsıdı sistematik bir biçimde ortaya koymaya çalışmıştır.
İbn Abdüsselâm ve öğrencisi Karâfî, çalışmalarında sık sık maslahata vurgu yaparak birçok fıkhî meselelere makâsıd çerçevesinde çözümler getirmişlerdir. Makâsıd düşüncesi, uzun süre Şâfiî mezhebinde tedavülde olan bir olgu olduğu halde Eyyûbî dönemindeki Şâfiî fakihlerin etkisi ile diğer mezhepler tarafından da kullanılmaya başlamıştır. Bu durum mezhepler arasındaki etkileşimde mekasadın etkin bir rolünün olduğunu göstermesi açısında önemlidir. Eyyûbîler döneminde Şâfiî fakihleri dışında diğer mezhep mensupları tarafından da makâsıd ilmi çalışılmaya başlanması, mezheplerin birbirinden etkilenmesi ve birbirine yaklaşması açısından da önem arz etmektedir. Makâsıd odaklı bu çalışmada Eyyûbî dönemi fakihlerinden İbn Abdüsselâm ve Karâfî’nin makâsıd eksenli çalışmaları merkeze alınmış, dönemin diğer fakihlerinin makâsıdla ilgili görüşlerine temas edilerek makâsıd literatürüne katkı sağlamak hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh Usûlü, Makâsıd, Maslahat, Zarûriyyât, Hâciyyât, Tahsîniyyât, İzz b. Aabdisselâm, Karâfî.

Maqasid Studies in the Ayyubid Period

Öz

The science of maqasid, which is one of the important subjects of the fiqh method, has always attracted the attention of Islamic jurists. It is possible to find the cores of this first in Imam Shafii and Kaffâl eş-Şâşî. Following these, it is seen that Imâmü'l-Haremeyn Cüveynî and Ghazali were also interested in this and made important contributions to the thought of maqâsid. This interest, which started with Shafi'i and continued with the aforementioned jurists, was also continued by the jurists of the Ayyubid period. Meqasid was started to be classified as an independent science by Ibn Abdüsselâm, one of the important jurists of the Ayyubid period. His student, Karâfî , tried to put forward the maqasid, which is considered as an independent science, in a systematic way.
Ibn Abdüsselam and his student Karâfî often emphasized maslahah in their studies and brought solutions to many legal issues within the framework of maqâsid. Although the idea of Maqâsid was a phenomenon in circulation in the Shafi'i sect for a long time, it began to be used by other sects with the influence of Shafi'i jurists in the Ayyubid period. This situation is important in terms of showing that there is an effective role of the sect in the interaction between the sects. In the Ayyubid period, the study of the science of maqasid by members of other sects, apart from Shafi'i jurists, is also important in terms of influencing and converging between sects. In this study focused on maqasid, the maqasid-oriented studies of Ibn Abdüsselâm and Qarafi, who are jurists of the Ayyubid period, were centered, and it was aimed to contribute to the maqasid literature by contacting the views of other jurists of the period about maqasid.

Anahtar Kelimeler

Fiqh Method, Maqâsid, Maslaha, Dharûriyyât, Hâciyyat, Tahsîniyyât, İzz b. Aabdisalam, Qarafi.

Kaynakça

• Akay, İhsan. “Şâfiî Mezhebinde Makâsıd Literatürünün Gelişim Seyri H. III -VIII”. Dicle Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 10/21 (Ekim 2018), 75-98.
• Âmidî, Ebü’l-Hasen Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. el-İhkâm fî Usûli’l-Ahkâm. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1982.
• Apaydın, H. Yunus. “İbn Abdüsselâm, İzzeddin”. TDV İslam Ansiklopedisi. 19/284-287. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, 1999. https://islamansiklopedisi.org.tr/ibn-abdusselam-izzeddin
• Apaydın, H. Yunus. “Karâfî”. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: TDV İslam Ansiklopedisi, 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/karafi-sehabeddin
• Aslan, Abdulğalip. Eyyûbîler Dönemi Fıkıh Çalışmaları. Dicle Üniversitesi, Doktora Tezi, 2021.
• Bâbânî, İsmail b. Muhammed Emin b. Mir Selim el-Bâbânî. Hediyyetü’l-ârifîn, esmâ‘ü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ty.
• Bâbânî, İsmail b. Muhammed Emin b. Mir Selim el-Bâbânî, el-Bağdâdî. Îzâhu’l-meknûn fi’z-zeyli ‘alâ Keşfi’z-zunûn ‘an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ty.
• Baktır, Mustafa. “Kaide”. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 24. İstanbul: TDV Yayınları, 2001. https://islamansiklopedisi.org.tr/kaide
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makâsıdü’ş-Şerîa”. TDV İslam Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara: TDV İslam Ansiklopedisi, 2003. https://islamansiklopedisi.org.tr/makasidus-seria
• Câbirî, Muhammed Âbid. ed-Dîn ve’d-devle ve tatbîku’ş-şerî‘a. Beyrut: Merkezü’d-Dirâsâti’l-Vahdeti’l-Ârabiyye, 1996.
• Coşkun, Muhammed. “Câbirî, Muhammed Âbid”. TDV İslam Ansiklopedisi. EK-1/235-238. İstanbul: TDV Yayınları, 2016. https://islamansiklopedisi.org.tr/cabiri-muhammed-abid
• Cüveynî, Abdülmelik b. Abdillah b. Yûsuf. el-Burhân fî Usûli’l Fıkh. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1997.
• Çetin, Maksut. “Mu’tezile’nin Adalet Anlayışı ve Sosyo-Politik Nedenleri”. Ekev Akademi Dergisi 17/57 (Güz 2013), 395-420.
• Ebû Şâme, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. İsmâîl Şihâbüddîn el-Makdisî. el-Müzîl ‘ale’r-Ravzateyn. thk. İbrahim Zeybek. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’l-Âlemiyye, 2010.
• Fadânî, M. Yâsin. el-Fevâ‘idü’l-ceniyye hâşiyetü’l-Mevâhibi’s-seniyye şerhi’l-Ferâ‘idi’l-behiyye fî nazmi’l-kavâidi’l-fıkhiyye. Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1996.
• Haçkalı, Abdurrahman. İzzuddîn b. Abdisselam’da maslahat nazariyesi. Samsun: On Dokuz Mayıs Ünv. SBE, 1999.
• Heyet. Hizânetü’t-turâs: Fihrisü’l-mahtûtât. Riyad: Merkezü’l-Melik Faysal li’l-buhûs ve’ddirâsâti’l-İslâmiyye, ty.
• İb Abdüsselam, Abdülazîz b. Abdisselâm Ebû Muhammed İzzüddîn es-Sülemî. el-İmâm fî beyâni edilleti’l-ahkâm. thk. Rıvan Muhtar b. Garbiyye. Beyrut: Dâru Beşâiri’l-İslâmiyye, 1987.
• İbn Abdüsselâm, Abdülazîz b. Abdisselâm b. Ebi’l-Kâsım Ebû Muhammed İzzüddîn es-Sülemî. el-Fevâid fi’htisâri’l-makâsıd. thk. İyâz Hâlid et-Tabbâ‘. Dımaşk: Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbn Abdüsselâm, Abdülazîz b. Abdisselâm b. Ebi’l-Kâsım Ebû Muhammed İzzüddîn es-Sülemî. Kavâ‘idü’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. thk. Taha Abdurrauf Sa’d. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâtü’l-Ezheriyye, 1991.
• İbn Abdüsselâm, Ebû Muhammed İzzüddîn Abdülazîz b. Abdisselâm b. Ebi’l-Kâsım es-Sülemî. Makâsıdü’l-İbâdât Salât-Siyâm-Hacc. thk. Abdurrahim Ahmed Kamhiyye. Humus: Matbaatü’l-Yemâme, 1995.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed et-Tûnisî. Makâsıdü’ş-şerî’ati’l-İslâmiyye. 3 Cilt. Katar: Vizâretü’l-Evkâf, 2004.
• İbn Ferhûn, Ebü’l-Vefâ (Ebû İshâk) Burhâneddîn İbrâhîm b. Alî b. Muhammed el-Ceyyânî el-Medenî. ed-Dîbâcü’l-müzheb fî ma‘rifeti a‘yâni ‘ulemâ‘i’l-mezheb. thk. Muhammed ahmed Ebü’n-Nûr. 2 Cilt. Kahire: Dâru’t-Turas, ty.
• İbn Kâdî Şühbe, Ebü’s-Sıdk Takıyyüddîn Ebû Bekr b. Ahmed el-Esedî ed-Dımaşkî. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye. thk. Hâfız Abdulâlîm Han. 4 Cilt. Beyrut: Dâru âlemi’l-kütüb, 1407.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr b. Dav’ b. Kesîr el-Kaysî eş-Şâfiî. Tabakâtü fukahâ‘i’ş-Şâfi’iyye. thk. Ahmed Ömer Haşim. yy.: Mektebetu Sekâfeti’d-Dîniyye, 1993.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmâîl b. Şihâbiddîn Ömer b. Kesîr el-Kaysî eş-Şâfiî. el-Bidâye ve’n-Nihâye. 15 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1986.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâleddîn Osman b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. Muhtasaru Müntehe’s-sûl (suâl) ve’l-emel fî ‘ilmeyi’l-usûl ve’l-cedel. thk. Nezîr Hamâd. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2006.
• İbrahim Mustafa vd. el-Mu‘cemü’l-Vasît. 2 Cilt. Kahire: Dâru’d-Dâvâ, ty.
• İsnevî, Ebû Muhammed Cemâleddîn Abdurrahim b. el-Hasen b. Alî el-Ümevî. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyye. thk. Yusufu’l-Hût Kemal. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Kaffâl, Ebû Bekr Muhammed b. Ali Şâşî. Mehâsinu’ş-şerîa fî furûi’ş-Şâfiiyye kitabun fî makâsıdı’ş-şerîa. thk. Muhammed Ali Samak. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Karâfî, Ahmed b. İdrîs Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl. thk. Abdurraûf Sâd. yy.: Şirketu’t-Tıbââti’l-fenniyye’l-Müttahide, 1973.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şehâbeddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. ez-Zahîre (fi’l-fıkh). thk. Muhammed Hiccî vd. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1994.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şehâbeddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî. Nefâisü’l-usûl fî şerhi’l-Mahsûl. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd - Ali muhammed Mu‘avved. 9 Cilt. Mekke: Mektebetu Nezâr Mustafa el-Bâz, 1965.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şehâbeddîn Ahmed b. İdrîs el-Karâfî el-Mısrî. Envârü’l-burûk fî envâ‘i’l-furûk. 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, ty.
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah Hac Halife. “Keşfü’z-zunûn ‘an üsâmi’l-kütübi ve’l-fünûn”. Bağdat: Mektebetü’l-Müsennâ, 1941.
• Kâtip Çelebi, Mustafa b. Abdullah Hac Halife. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmut Abdulkadir Arnavut. İstanbul: IRCICA Kütüphanesi Yayınları, 2010.
• Kütübî, Selâhaddin Muhammed b. Şâkir. Fevâtü’l-vefeyât. thk. İhsân Abbâs. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1974.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed b. Ömer. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî tabakâti’l-Mâlikiyye. thk. Abdulmecid Hayâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-İlmîyye, 2003.
• Nevevî, Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Şerhu’l-Müslim. 18 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1970.
• Özen, Şükrü. “el-Furûk”. TDV İslam Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: TDV Yayınları, 1996. https://islamansiklopedisi.org.tr/el-furuk
• Radiyuddîn el-Gazzî, Ebü’l-Berekât Muhammed b. Ahmed b. Abdullah. Behcetü’n-nâzirîn ilâ terâcimi’l-müteahirîn mine’ş-Şâfi’iyeti’l-bâri’în. thk. Ebû Yahyâ Abdullâh el-Kündürî. Beyrut: Dâru İbn Hâzm, 2000.
• Râzî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ömer er-Râzî et-Taberistânî. el-Mahsûl. thk. Tahâ Câbir Ulvânî. 6 Cilt. Beyrut: Müessese’r-Risâle, 1997.
• Reysûnî, Ahmed. Nazariyyetü’l-makâsıd inde’ş-Şâtıbî. Virginya: el-Ma‘hedü’l- Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 1995.
• Safedî, Ebü’s-Safâ Salâhuddîn Halîl b. İzziddîn Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Arnavut Şuayb - Mustafa Türkî. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Salâhaddîn Alâî, Ebû Saîd Halîl b. Keykeldî. el-Mecmûu’l-müzehheb fî kavâidi’l-mezheb. Küveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-şuûni’l-İslâmîyye, 1994.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Muhammed b. Abdirrahmân Şemseddin. ed-Dav‘ü’l-lâmi‘ li-ehli’l-karni’t-tâsi‘. 12 Cilt. Beyrut: Dâru Mektebeti’l-Hayât, ty.
• Suyûtî, Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr Ebü’l-Fazl el-Hudayrî. el-Eşbâh ve’n-nezâir fi’n-Nahiv. 4 Cilt. Dımaşk: Mecme‘u’l-Lugati’l-Arabiyye, 1978.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl el-Hafız Celâleddîn Abdurrahman b. Ebî Bekr el-Hudayrî eş-Şâfiî. Hüsnü’l-mühâdere fî tarihi’l-Mısrı ve’l-Kahire. thk. İbrahim Muhammed Ebü’l-Fadl. Kahire: Dâru İhyâi Kütübi’l-Arabiyye, 1967.
• Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî. Tabakâtü’ş-Şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî - Abdülfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. Kahire: Dâru Hecer, 1992.
• Sübkî, Tâcüddîn Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî Ebû Nasr. el-Eşbâh ve’n-nezâir. thk. Adil Ahmed Abdulmevcûd - Ali Muhammed Mu‘avved. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1991.
• Şemseddîn el-‘İclî, Ebû Abdullah eş-Şâfiî. Kitâbü’l-kavâidi’l-külliyye fî cümletin mine’l-funûni’l-ilmiyye. thk. Bilal Taşkın. İstanbul: Türkiye Diyânet Vakfı, ty.
• Tortop, Nureddin. Karâfî’nin “el-Furûk”u Bağlamında Makâsıd Düşüncesi. Antalya: Akdeniz Üniversitesi, Yüksek Lisans, 2018.
• Vekîlî, Sagîr b. Abdüsselâm el-. el-İmâmü’ş-Şihâbü’l-Karâfî: Halkatü vaslin beyne’l-meşrık ve’l-mağrib fî mezhebi Mâlik fi’l-karni’s-sâbi‘. 2 Cilt. Fas: Vizâretü’l-Evkâf, 1996.
• Yaran, Rahmi. “Karâfî’den Şâtıbî’ye Makâsıd/Maslahat Söylemi”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 45 (Eylül 2013). https://doi.org/10.15371/MUIFD.2013455960
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Fârikî ed-Dımaşkî. Târîhu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmîrî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Arabî, 1993.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn b. Mahmûd Ziriklî ed-Dımaşkî. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Alem li’l-Melâyîn, 2002.