Toponomy and kinship names in Fethâli Kaçar's Chagatai Turkish dictionary

Yıl 2023, , 1 - 18, 23.06.2023

Serpil Soydan

https://doi.org/10.31795/baunsobed.1193313

Öz

Examined dictionaries belonging to historical periods have an important place in revealing the vocabulary of each period and in reading and understanding the texts of the relevant field or period. This vocabulary reflects the conceptual world, world view, material and spiritual culture of that society. At the same time, the vocabulary of a language is a reflection of many semantic events and rhetoric that make the expression strong. The aim of this study is to determine the vocabulary of Fethâli Kaçar's Chagatai Turkish Dictionary of place and kinship names, to classify them thematically and to reveal whether Abuşka Dictionary and Ferâgî are witnessed in the Chagatai Turkish Dictionary. The Chagatai Turkish Dictionary of Fethâli Kaçar, which is the source of the study, is a Chagatai Turkish-Persian dictionary written in Iran in 1861, known as Lugât-ı Etrakiyye. The numerical data of the toponomy and kinship names determined in this dictionary are as follows: First. Toponomy Names: One hundred and twenty eight toponomy names have been identified under twelve titles in total. There are at most (eighty) provinces, county, countries, and city names. The names of rivers, fluvial and fount are eighteen. There are the names of places where the least food is distributed (one), religious place names, and garden and entertainment place names (two). Lenger “Both the name of the place where food is distributed to the public and the name of the grave.”, Fergâna “The name of both the province and the mountain.”, Behmen “The name of both a fount and a castle.” means. Second. Kinship Names: There are fifty-three.

Anahtar Kelimeler

Fethâli Kaçar, toponomy names, kinship names.

Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi sözlüğünde yer ve akrabalık adları

Öz

Tarihî dönemlere ait incelenen sözlükler, her bir döneme ait söz varlığının ortaya konulmasında ve ilgili saha ya da döneme ait metinlerin okunması ve anlaşılmasında önemli bir yere sahiptir. Bu sözvarlığı, o toplumun kavramlar dünyasını, dünya görüşünü, maddî ve manevî kültürünü yansıtır. Aynı zamanda bir dilin sözvarlığı, anlatımı güçlü kılan birçok anlam olaylarının, söz sanatlarının da yansıtıcısıdır. Bu çalışmanın amacı, Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğünde bulunan yer ve akrabalık adlarına ilişkin söz varlığını tespit edip, tematik açıdan tasnif etmek ve Abuşka Lugâtı ile Feragî’nin Çağatay Türkçesi Sözlüğünde tanıklanıp tanıklanmadığını ortaya koymaktır. Çalışmaya kaynaklık eden Fethali Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü, 1861’de İran’da yazılan Çağatay Türkçesi- Farsça bir sözlüktür, Lugât-ı Etrâkiyye olarak bilinir. Bu sözlükte tespit edilen yer ve akrabalık adlarının sayısal verisi şöyledir: 1.Yer Adları: Toplam on iki (12) başlık altında yüz yirmi sekiz (128) yer adı tespit edilmiştir. En fazla (80) il, vilâyet, ülke, kent adları yer almaktadır. Irmak, nehir, pınar adları on sekiz (18) tanedir. En az (1) aş dağıtılan yer adı ve dînî yer adları ile bahçe ve eğlence yer adları (2) yer almaktadır. Lenger “Hem halka yemek dağıtılan yer hem de mezar adı.”, Fergâna “Hem vilayet hem dağ adı.”, Behmen “Hem pınar hem kale adı.” anlamındadır. 2. Akrabalık Adları: Elli üç tanedir.

Anahtar Kelimeler

Fethâli Kaçar’ın Çağatay Türkçesi Sözlüğü, ,yer adları, ,akrabalık adları

Kaynakça

• 1. Atalay, B.(1970).Abuşka lûgatı. Ankara: Akyıldız Matbaası.
• 2. Aksan, D.(2009).Her yönüyle dil-ana çizgileriyle dilbilim. Ankara: TDK Yay.
• 3. Aydın, E. (2016). Eski Türk yer adları. İstanbul: Bilge-Kültür-Sanat.
• 4. Courteille, P. de.(1870). Dictionnaire turk-oriental. Paris.
• 5. Develioğlu, F.(2016).Osmanlıca -Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• 6. Eckmann, J. (1988).Çağatayca el kitabı.(G. Karaağaç, Çev.). İstanbul: İstanbul Üniv. Edebiyat Fak. Yay.
• 7. Eren, H. (1989).Yer adlarımızın dili. TDAY Belleten 1965,s. 155-165.
• 8. Ercilasun, A.B, Akkoyunlu, Z. (2020).Kâşgarlı Mahmud-Dîvânu lugâti’t-Türk (Giriş-metin-çeviri notlar-dizin). Ankara: TDK Yay.
• 9. Gökbel, A.(2000).Kıpçak Türkleri. İstanbul: Ötüken Yay.
• 10. Gülensoy, T. (1995). Orta Asya’daki Türk Yer Adlarının Anadolu’daki İzleri. Tarih Boyunca Anadolu’da Türk Nüfus ve Kültür Yapısı: Tebliğler (s.163).Ankara: Türk Yurdu Yay.
• 11. Güzeldir, M. (2002).Abuşka lugâtı. (Giriş-metin-indeks).Erzurum: Atatürk Üniv. SBE, Türk Dili ve Edebiyatı ABD, Doktora Tezi.
• 12. İzgi, Ö. (1989).Çin Elçisi Wang yen-te’nin Uygur seyahatnamesi. Ankara: TTK.
• 13. Kızılarslan, E. (2022). Fethali Kaçar lügati’nin tematik ve etimolojik söz varlığı. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniv. SBE., Türk Dili ve Edebiyatı ABD.,YL Tezi.
• 14. Lessıng, Ferdinand D. (2017).Moğolca-Türkçe sözlük. (G. Karaağaç, Çev.). Ankara: TDK Yay.
• 15. Li, Yong-Sŏng .(2019).Türk dillerinde akrabalık adları.(Tülay Çulha, İnc.). Ankara: TDK Yay.
• 16. Mahmud, K. (1992). Dîvânu lugâti’t-Türk. (B.Atalay, Çev.). Ankara: TDK Yay.
• 17. Mütercim Âsım Efendi.(2009). Burhân-ı Katı. (M. Öztürk, D. Örs, Haz.). İstanbul: TDK Yay.
• 18. Rahimi, F. (2019). Fethali Kaçar’ın çağatay Türkçesi sözlüğü. Ankara: Akçağ Yay.
• 19. Rahimi, F.(2021).Ferağî’nin Çağatay Türkçesi sözlüğü. Ankara: TDK Yay.
• 20. Redhouse, James. W.(2016).Müntahabât-ı lügât- osmâniyye. (R.Toparlı, B., Eyövge Yılmaz, Y. Yılmaz, Haz.). Ankara: TDK Yay.
• 21. Şirin, H. (2016).Eski Türk Yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: TDK Yay.