Osmanlı döneminde Gemlik, Gönen ve Manyas’ta nüfus ve tarımsal yapı: Merkezi devletin ürün talepleri çerçevesinde bir inceleme

Yıl 2023, , 651 - 673, 31.12.2023

Ahmet Uzun , İlyas Özkök , Tolga Evrim Türkan

https://doi.org/10.31795/baunsobed.1314120

Öz

Bu çalışmada, Osmanlı arşiv belgelerine dayalı olarak 19. yüzyıl ortalarında Gemlik, Gönen ve Manyas’ta tarımsal yapının temel özellikleri incelenmektedir. Bu üç kazaya ait aşar tahsil bilgilerinden hareketle ne tür ürünlerin yetiştirildiği belirlenmiş ve ayrıca aşar miktarlarının on katı alınarak toplam üretim rakamları tahmin edilmeye çalışılmıştır. Makalede tarımsal üretim miktarını doğrudan etkileyen bir faktör olması nedeniyle, üç kazada nüfusun yapısı üzerine kısa bir inceleme de yapılmaktadır. On dokuzuncu yüzyıl ortalarına ait verilere göre Gemlik’te 12.000, Gönen’de 7.700 ve Manyas’ta 3.700 civarında bir nüfusun yaşadığı anlaşılmaktadır. Gemlik’te Rum ve Ermenilerden müteşekkil kalabalık bir gayrimüslim nüfus da bulunmaktaydı. Gönen ve Manyas’ta ise az sayıda Rum nüfus yaşıyordu. Gemlik arazi yapısının etkisiyle bağcılık, zeytincilik ve meyve üretiminde öne çıkıyordu. Gönen ve Manyas’ta ise hububat üretimi daha yüksek miktarda gerçekleşmekteydi. Merkezi hükümet, ağırlaşan iaşe sorunlarının etkisiyle özellikle on sekizinci yüzyılın sonlarından itibaren hem ordunun hem de İstanbul halkının ihtiyaçlarını karşılamak için bu üç kazadan buğday, arpa, zeytin, kereste, orman ürünleri, saz, üzüm ve yaş meyve gibi mamuller talep ediyordu. Bu taleplerin, piyasa fiyatlarıyla yapılması ölçüsünde, bölgedeki tarımsal üretimi olumlu yönde etkilediği düşünülebilir.

Anahtar Kelimeler

İaşe, Osmanlı devleti, Osmanlı şehirleri tarihi, Tarım tarihi

Population and agricultural structure in Gemlik, Gönen and Manyas in the Ottoman period: A study in the framework of the central government’s product demands

Öz

In this study, the basic features of the agricultural structure in Gemlik, Gönen and Manyas in the mid-19th century are examined based on Ottoman archival documents. Based on the tithe collection data of these three districts, it was determined what kind of products were grown and also the total production figures were tried to be estimated by multiplying the tax amounts by ten. In the article, a brief analysis is made on the structure of the population in three districts, since it is a decisive factor that directly affects the amount of agricultural production. According to the data of the mid-nineteenth century, it is understood that a population of 12.000 lived in Gemlik, 7.700 in Gönen and 3.700 in Manyas. There was also a large non-Muslim population in Gemlik consisting of Rum and Armenians. A small number of Rum populations lived in Gonen and Manyas. Gemlik was prominent in viticulture, olive and fruit production because of its land structure. Cereal production was higher in Gönen and Manyas. The central government demanded products such as wheat, barley, olives, timber, forest products, sedge, grapes and fresh fruit from these three districts in order to meet the needs of both the army and the people of Istanbul, especially since the end of the eighteenth century due to the aggravated provisioning problems. It can be thought that these demands had a positive effect on agricultural production in the region.

Anahtar Kelimeler

Agriculture, History of Ottoman districts, Provisioning, The Ottoman Empire

Kaynakça

• Aydın, M. (2002). Mütareke döneminde İstanbul'un iaşesi (1918-1922). [Yayımlanmamış doktora tezi]. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• BOA. (2010). Başbakanlık Osmanlı arşiv rehberi (Yayın Nu: 108). Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı. Başbakanlık Basımevi.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Ali Emiri Abdülhamid I (BOA, AE.SABH.I): 253/17022, 1200; 19/1646, 1203.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Ali Emiri Ahmed III (BOA, AE.SAMD.III): 89/8903, 1131.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Ali Emiri Mahmud I (BOA, AE.SMHD.I): 139/10302, 1155; 61/3879, 1168.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Ali Emiri Mustafa III (BOA, AE.SMST.III): 329/26576, 1172; 349/28021, 1184.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Bab-ı Defteri Başmuhasebe Kalemi Defterleri (BOA, D.BŞM.d): 10416, 1254.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Bab-ı Defteri Başmuhasebe Mukataat Hazinesi Defterleri (BOA, D.BŞM.MKH.d): 43250, 1252.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Bab-ı Defteri Başmuhasebe Tersane Emini Defterleri (BOA, D.BŞM.TRE.d): 15646, 1250.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Bab-ı Defteri Başmuhasebe Zecriye Kalemi Defterleri (BOA, D.BŞM.ZCR.d): 20340, 1227-8; 20493, 1248.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Bab-ı Defteri Mevkufat Kalemi Defterleri (BOA, D.MKF.d): 30751, 1193; 31124, 1213; 31698, 1251.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Babıali Evrak Odası Evrakı (BOA, BEO): 4006/300431, 1330.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Cevdet Askeriye (BOA, C.AS): 924/39938, 1202; 1017/44555, 1212; 451/18810, 1227; 515/21500, 1247; 791/33520, 1247; 398/16422, 1249; 147/6526, 1250.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Cevdet Bahriye (BOA, C.BH): 255/11803, 1117; 34/1624, 1127; 215/10046, 1204; 53/2511, 1205; 161/7629, 1205; 166/7820, 1205; 32/1531, 1210; 172/8109, 1225; 12/571, 1227; 34/1624, 1127; 177/8339, 1236; 58/2701, 1237; 103/4994, 1241; 103/4995, 1241; 116/5620, 1242; 89/4253, 1251; 56/2627, 1253; 52/2471, 1256.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Cevdet Belediye (BOA, C.BLD): 40/1972, 1164; 58/2881, 1186; 148/7396, 1197; 148/7383, 1225.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Cevdet Dâhiliye (BOA, C.DH): 31/1534, 1251.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Cevdet Darphane (BOA, C.DRB): 51/2542, 1221.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Cevdet İktisad (BOA, C.İKTS): 29/1446, 1190; 8/382, 1206; 16/774, 1216; 11/541, 1250; 28/1396, 1253; 22/1094, 1254; 33/1616, 1255.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Cevdet Maliye (BOA, C.ML): 165/6910, 1193; 181/7632, 1167; 640/26297, 1217; 135/5783, 1234; 137/5836, 1246; 104/4612, 1249; 442/17849, 1249; 583/23967, 1258.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Cevdet Saray (BOA, C.SM): 146/7324, 1107; 152/7634, 1174; 69/3500, 1179; 94/4738, 1191.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Dahiliye Emniyet-i Umumiye Emniyet Şubesi Evrakı (BOA, DH.EUM.EMN): 84/31, 1332.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Dahiliye Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Evrakı (BOA, DH.MUİ): 42/55. 1328.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Kalemi Umum (BOA, DH.EUM.KLU): 15/73, 1333.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi (BOA, DH.MKT): 1417/96, 1304; 1420/9, 1304; 1748/94, 1307.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Hariciye Nezareti Sofya Sefareti (BOA, HR.SFR.04): 682/45. 1911.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Hatt-ı Hümayun (BOA, HAT): 1386/54995, 1204; 208/11025, 1205; 569/27902, 1246; 315/18529, 1251; 1246/48334, 1254.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, İbnülemin Saray Mesalihi (BOA, İE.SM): 24/2533, 1112.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, İrade Dahiliye (BOA, İ.DH): 490/33178, 1278; 961/75983, 1302; 1198/93746, 1308.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, İrade Meclis-i Vala (BOA, İ.MVL): 33/570, 1257; 44/835, 1258; 156/4481, 1266; 573/25717, 1284.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Kamil Kepeci (BOA, KK.d): 2616, 1107: 30; 5790, 1256.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Maliye Ceride Defterleri (BOA, ML.CRD.d): 1950, 1264; 1336, 1266.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Maliye Varidat Muhasebesi Cizye Defterleri (BOA, ML.VRD.CMH.d): 258, 1259; 492, 1262; 661, 1262; 860, 1264; 863, 1264; 1080, 1265; 1340, 1268; 1514, 1269; 1396, 1271.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Maliye Varidat Muhasebesi Defterleri (BOA, ML.VRD.d): 271, 1257.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Maliyeden Müdevver Defterler (BOA, MAD.d): 6224, 1104.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Meclis-i Vala Evrakı (BOA, MVL): 393/1, 1278.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Nüfus Defterleri (BOA, NFS.d): 1423, 1255; 1424, 1255; 1519, 1260; 1358, 1260; 1415, 1261.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Sadaret Divan Kalemi Evrakı (BOA, A.}DVN): 9/14, 1260.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Sadaret Mektubi Kalemi Evrakı (BOA, A.}MKT): 70/60, 1263; 72/81, 1263.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Deva'ir Evrakı (BOA, A.}MKT.NZD): 157/72, 1271.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Sadaret Mektubi Mühimme Kalemi Evrakı (BOA, A.}MKT.MHM): 614/45. 1323.
• Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı Osmanlı arşivi, Şura-yı Devlet Evrakı (BOA, ŞD): 2893/19, 1296; 2900/49, 1298; 504/13, 1299.
• Faroqhi, S. (1980). İstanbul’un iaşesi ve Tekirdağ-Rusçuk limanı (XVI.-XVII. Yüzyıl), ODTÜ Gelişme Dergisi. Türkiye İktisat Tarihi Üzerine Araştırmaları 2 (1979-1980 Özel Sayısı).
• Güçer, L. (1964). XVI-XVII. Asırlarında, Osmanlı İmparatorluğu’nda hububat meselesi ve hububattan alınan vergiler. Sermet Matbaası.
• Güran, T. (1985). On dokuzuncu yüzyıl ortalarında Ödemiş kasabasının sosyo-ekonomik özellikleri. İ.Ü. İktisat Fakültesi Mecmuası, XLI (1-4), 301-319.
• Güran, T. (1986). İstanbul'un İaşesinde Devletin Rolü (1793-1839). İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 44 (1-4), 245-275.
• Güran, T. (1998). 19. yüzyıl Osmanlı tarımı üzerine araştırmalar. Eren Yayıncılık.
• Güran, T. (2017). İktisat tarihi. Der Yayınları.
• Murphey, R. (1988). Provisioning Istanbul: The state and subsistence in the early modern middle east. Food and Foodways, 2, 217-263.
• Pamuk, Ş. (2005). Osmanlı-Türkiye iktisadi tarihi 1500-1914. İletişim Yayınları.
• Uzun, A. (2005). Osmanlı Devleti’nde şehir ekonomisi ve iaşe. Türkiye Araştırmalar Literatür Dergisi, 3, (6), 211-235.
• Uzun, A. (2006). İstanbul'un iaşesinde devletin rolü: ondalık ağnam uygulaması, 1783-1857. Türk Tarih Kurumu.
• Uzun, A. (2015). İstanbul’un iaşesi. C. Yılmaz (Ed.). Antik çağdan XXI. yüzyıla büyük İstanbul tarihi VI içinde (ss. 56-81). İSAM.