Erken Cumhuriyet dönemi imtiyazlı şirketlerde işgücü meselesi: yabancı ve gayrimüslim işgücünün tasfiyesi

Yıl 2023, , 95 - 119, 29.10.2023

Kader Akdağ Sarı , Hacı Sarı

https://doi.org/10.31795/baunsobed.1353540

Öz

Osmanlı döneminde elde ettikleri imtiyazlarla kamusal hizmet alanlarına yatırım yapan yabancı şirketlerin imtiyaz statüsü, Türk Kurtuluş Savaşı sonrasında da gündemde kalmaya devam etmiştir. Henüz Cumhuriyet ilan edilmeden Lozan görüşmeleri sırasında başlayan görüşmeler, TBMM hükümeti ile İmtiyazlı şirketler arasında yapılan ikili antlaşmalarla yabancı ve gayrimüslim personelin Müslüman-Türklerle ikame edilmesi şartıyla çözüme kavuşturulsa da dönüşüm süreci, çeşitli nedenlerle 1930’lara kadar devam etmiştir.
Bu çalışmada hükümetin yabancılara ve gayrimüslimlere yönelik tutumunun nedenlerinin analiz edilmesi hedeflenmiş ve tarihsel deneyimlerden kaynaklanan güvensizlik korkularının etkili olduğunu savunmaktadır. Cumhuriyet döneminde ulus inşa sürecinin bir parçası olarak yorumlanan bu politikalarda başta yabancılar olmak üzere gayrimüslim işgücünün tasfiyesi hedeflenmiştir. Ekonomide Türkleştirme olarak okunan tasfiye süreci, toplumsal ve ekonomik yapıda daha kırılgan olan emek faktörü üzerinden planlanırken sermayeye yönelik tavır ise daha farklı olmuştur.
Arşiv belgelerinin incelenmesi suretiyle yapılan bu araştırmada konuyla alakalı literatür de değerlendirilmiştir. Çalışmada imtiyazlı şirketlerle hükümet arasındaki yazışmalara istinaden sürecin ilerleyişi takip edilmiş ve sorun alanları tespit edilmeye çalışılmıştır. Araştırma, sadece imtiyazlı şirket olarak tasnif edilen, belediyelerle ya da devletle yapılan sözleşmelere istinaden kamusal hizmet üreten şirketlerle sınırlandırılmıştır. Uzun ve tartışmalı bir sürecin sonunda gayrimüslim ve ecnebi işgücünün büyük ölçüde tasfiye edildiği bu dönemde mütecanis bir ulus oluşturma yönünde önemli merhaleler katedilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Erken cumhuriyet dönemi, ulus inşası, imtiyazlı şirketler, yabancı istihdamı, gayrimüslim istihdamı

Etik Beyan

Makale; anket ya da ölçek uygulamayı gerektiren, görüşme ve gözlem içeren; belge, resim, anket vb. diğerleri tarafından geliştirilen ve kullanım izni gerektiren çalışmalardan olmaması sebebiyle etik kurul izni gerektirmeyen çalışmalar arasında yer aldığını beyan ederim/ederiz.

Destekleyen Kurum

Destekleyen kurum yoktur.

The issue of labour force in concessionary companies in the early republican era: liquidation of foreign and non-Muslim labour

Öz

The concession status of foreign corporations investing in public services remained on the agenda after the Turkish Independence War. The process, which started during the Lausanne negotiations, was finalized through bilateral agreements between the government and the concessionary companies. The problem was resolved on the condition that foreign and non-Muslim personnel were replaced by Muslim-Turks. For various reasons, the transformation process lasted until the 1930s.
This study analyses the reasons for the government's attitude towards foreigners and non-Muslims and argues that fears of insecurity resulting from historical experience have been effective. These policies, which were interpreted as part of the nation-building process in the Republican era, aimed to eliminate the foreign and non-Muslim labour force. The liquidation process, which is read as Turkification in the economy, was planned through the labour factor, which was more fragile in the social and economic structure, while the attitude towards capital was different.
This research, which was conducted through the analysis of archival documents, also analysed the relevant literature on the subject. This study, which follows the process between the concession companies and the government through correspondence, attempts to identify problem areas. The research is limited to companies classified as concessionary companies, which engage in public service activities based on contracts with municipalities or the state. At the end of a long and controversial process, the non-Muslim and foreign labour force was largely eliminated, and significant progress was made towards the creation of a unified nation.

Anahtar Kelimeler

Early republican era, nation building, concessionary companies, foreign employment, non-Muslim employment

Kaynakça

• Bakan, J. (2007). Şirket (R. G. Öğdül, Çev.). Ayrıntı Yayınları.
• Balcı, R., Sırma, İ. (2012). Memalik-i osmaniye’de osmanlı anonim şirketleri (1. bs). İstanbul Ticaret Odası.
• Bali, R. N. (2003). Cumhuriyet yıllarında türkiye yahudileri bir türkleştirme serüveni (1923-1945) (6. bs). İletişim Yayınları.
• BArch. Bundesarchiv (almanya federal arşivi), deutsches reich, 1871 – 1918, R.901auswärtiges amt, BArch. R.901-6688.
• BArch. Bundesarchiv (almanya federal arşivi), deutsches reich, 1871 – 1918, R.1001reichskolonialamt, BArch. R1001/7845
• Başar, A. H. (1966). Zaferden sonra istanbulda başlıyan iktisadî savaş... Barış Dünyası, 54., 52-60.
• BCA (Cumhurbaşkanlığı devlet arşivleri başkanlığı cumhuriyet arşivi). (1922). 26-17-4., 230.
• BCA. (1923a). 37680-151482-99., 534.
• BCA. (1923b). 7-20-1.,30-18-1-1.
• BCA. (1923c). 38547-155997-80., 525.
• BCA. (1923d). 136-25-3., 230.
• BCA. (1923e). 6-31-35., 30-10-0-0.
• BCA. (1924a). 12-61-2., 30-18-1-1.
• BCA. (1924b). 82-71-4.,230.
• BCA. (1924c). 124-4-1.,230.
• BCA. (1924d). 6-34-37.,30-10-0-0.
• BCA. (1924e). 38611-154284-113.,525.
• BCA. (1924f). 38611-154284-114.,525.
• BCA. (1924g). 38611-154284-115.,525
• BCA. (1924h). 66-28-13.,230.
• BCA. (1924i). 37680-151482-97.,534.
• BCA. (1924j). 37680-151482-109).,534.
• BCA. (1925a). 82-71-6.,230.
• BCA. (1925b). 154-87-5.,30-10-0-0.
• BCA. (1925c). 124-4-4.,230.
• BCA. (1925d). 28-22-7.,230.
• BCA. (1926a). 8-46-4,.30-10-0-0.
• BCA. (1926b). 8-46-8.,30-10-0-0.
• BCA. (1926c). 66-30-4.,230.
• BCA. (1926d). 18-21-6.,30-18-1-1.
• BCA. (1926e). 66-33-3.,230.
• BCA. (1926f). 149-53-3.,230.
• BCA. (1926g). 37680-151482-86.,534.
• BCA. (1927a). 82-75-10.,230.
• BCA. (1927b). 82-75-1.,230.
• BCA. (1927c). 14-54-4.,230.
• BCA. (1928a). 117-9-7.,230.
• BCA. (1928b). 135-23-3.,230.
• BCA. (1934). 244-652-19.,30-10-0-0.
• Bostancı, M. N. (1996). Cumhuriyet’in başlangıç yıllarında ekonomi ve siyaset. Ötüken.
• Cündioğlu, D. (1996). Ernest renan ve ‘reddiyeler’ bağlamında islâm-bilim tartışmalarına bibliyografik bir katkı. Divan- İlmi Araştırmalar Dergisi, 1(2), 1-94.
• Demir, K. (2018). Akyiğitzade musa ve himayecilik düşüncesi—İş Ahlakı Dergisi. İş Ahlakı Dergisi, 11(2), 299-327. https://doi.org/10.12711/tjbe.2018.11.2.0031
• Demi̇r, K. (2019). II. meşrutiyet dönemi osmanlı devleti’nde himaye düşüncesi. Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 33. https://doi.org/10.14520/adyusbd.498290
• Earl, E. M. (1972). Bağdat demiryolu savaşı (K. Yargıcı, Çev.). Milliyet Yayınları.
• Eldem, V. (1994). Osmanlı imparatorluğu’nun iktisadi şartları hakkında bir tetkik. Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Elmacı, M. E. (2002). I. dünya savaşı ve kapitülasyonların kaldırılmasının sonuçları. içinde Türkler (1-14, ss. 381-390). Yeni Türkiye Yayınları.
• Gavril, A. (1327). Anadolu osmanlı demiryolu ve bağdat demiryolu şirket-i osmaniyesi idaresi’nin içyüzü II. Mahmutbey Matbaası.
• Gedikli, F. (2018). Osmanlı şirket kültürü. İz Yayıncılık.
• Georgeon, F. (1996). Türk milliyetçiliğinin kökenleri, yusuf akçura (1876-1935) (2. bs). Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı.
• Geyikdağı, V. N. (2011). Foreign ınvestment in the ottoman empire, ınternational trade and relations, 1854-1914. I. B. Tauris.
• Göçek, F. M. (1999). Burjuvazinin yükselişi imparatorluğun çöküşü (İ. Yıldız, Çev.). Ayraç Yayınları.
• Gülsoy, U. (1994). Hicaz demiryolu. Eren Yayıncılık.
• Günalan, R. (2017). Tanzimat sonrasında osmanlı devleti’nde yabancı şirketler tarafından yürütülen iş ve işlemlerinde türkçenin kullanımı meselesi. Avrasya İncelemeleri Dergisi, 5(2).
• Hanioğlu, M. Ş. (2006). Osmanlı’dan cumhuriyet’e zihniyet, siyaset ve tarih. Bağlam Yayınları.
• Huberman, L. (2013). Feodal toplumdan yirminci yüzyıla (13. bs). İletişim Yayınları.
• HSTAS Hauptstaatsarchiv stuttgart (stuttgart devlet merkez arşivi) HSTS, E 40/18, Bü l4l.
• Karabulut, U. (2013). Muhâmât kanunu: türkiye’de avukatlık kurumunun düzenlenmesi ve istanbul barosunda yaşanan tasfiyeler. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 13(27), 79-104.
• Kasaba, R. (1993). Osmanlı imparatorluğu ve dünya ekonomisi on dokuzuncu yüzyıl. Belge Yayınları.
• Kazgan, H. (1999). Osmanlı’dan cumhuriyet’e şirketleşme. Vakıfbank.
• Keyder, Ç. (2010). Türkiye’de devlet ve sınıflar (16. bs). İletişim Yayınları.
• Koraltürk, M. (2011). Erken cumhuriyet döneminde ekonominin türkleştirilmesi. İletişim Yayınları.
• Orman, S. (2001). İktisat, tarih ve toplum (1. bs). Küre Yayınları.
• Örsten Esi̇rgen, S. (2010). Osmanlı devleti’nde yabancılara verilen kamu hizmeti imtiyazları [Doktora Tezi], Ankara Üniversitesi. https://dspace.ankara.edu.tr/xmlui/bitstream/handle/20.500.12575/33983/390195.pdf?sequence=1
• Özkan, A. (2014). Millî mücadele’den sonra ve cumhuriyet’in ilk yıllarında yabancı sermayeli şirketlerde türkçe meselesi. Belleten, 78(283), 1135-1156. https://doi.org/10.37879/belleten.2014.1135
• Özkan, A. (2023). Türkiye’de yabancı sermayeli şirketlerden yabancı ve gayrimüslimlerin tasfiyesinin nedenleri (1922-1923). Belleten, 87(308), 293-331. https://doi.org/10.37879/belleten.2023.293
• Pamir, A. (2002). Kapitülasyon kavramı ve osmanlı devleti’ne etkileri. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 51(2), 79-119. https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000000565
• Pilz, F. (2009). Der sozialstaat, ausbau-kontroversen-umbau. BpB Verlag.
• Polanyi, K. (2011). Büyük dönüşüm, çağımızın siyasal ve ekonomik kökenleri (A. Buğra, Çev.; 10. bs). İletişim Yayınları.
• Quataert, D. (2008). Sanayi devrimi çağında osmanlı imalat sektörü (T. Güney, Çev.; 2. bs). İletişim Yayınları.
• Robins, N. (2017). Dünyayı değiştiren şirket: doğu hindistan kumpanyası’nın modern çokulusluluğu şekillendirmesi (M. İ. Özekmekçi, Çev.). h2o Kitap.
• Sarı, H. (2011). Osmanlı imparatorluğunda yabancı istihdamı: anadolu-bağdat ve hicaz demiryolu örneği (1888-1918) [Yüksek Lisans Tezi], İstanbul Üniversitesi. https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/giris.jsp
• Şanda, H. A. (1967). Türkiye’de ilk sermaye şirketleri (1860-1918). İstanbul Ticaret Odası Yayınları. https://www.yildirimkoc.com.tr/usrfile/1614522467b.pdf
• Şener, A. (1990). İttihat ve terakki cemiyetinin iktisadi ve mali politikaları (1908-1918). Hacettepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, VIII (1), 203-232.
• TBMMZC (Türkiye büyük millet meclisi zabıt ceridesi), dönem:2, içtima: 96, C: V, 6.2.1340.
• TBMMZC, Dönem: 2, içtima: 98, C: V, 9.2.1340.
• Tan, T. (1967). Osmanlı imparatorluğunun yabancılara verilmiş kamu hizmeti imtiyazları. Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 22(2). https://doi.org/10.1501/SBFder_0000000873
• Tekerek, M. (2021). Türk—rum iş gücünde dönüşüm: cumhuriyetin ilk yılları. Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 17(33), 35-66.
• Toprak, Z. (1995). Milli iktisat—milli burjuvazi. Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Üstel, F. (2008). “Makbul vatandaş”ın peşinde (3. bs). İletişim Yayınları.
• Yıldırım, İ. (2002). Osmanlı demiryolu politikasına bir bakış. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 12(1).
• Yılmaz, A. (2012). 1930’lu yıllarda cumhuriyet halk fırkası (partisi), iktisadi kriz ve küçük esnaf. Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, 11(21), 59-90.