HANBELİ DÜŞÜNCENİN AKLÎLEŞME SÜRECİNDE İBN ͑AKÎL’İN EŞ’ARÎLİK ELEŞTİRİSİ

Yıl 2019, Sayı: 10, 99 - 122, 27.12.2019

Mehmet Sever

Öz

İslam mezhepleri içerisinde
geleneksel düşüncenin en önemli temsilcilerinden kabul edilen Hanbelîlik, aklî
istidlâllere karşı mesafeli duruşu ile bilinmektedir. Buna rağmen, tarihsel
şartların etkisi ve bazı temsilcilerinin ortaya koymuş olduğu yaklaşımlar ile
mezhep içinde aklîleşme eğilimleri görülmektedir. Bununla birlikte, belli
dönemlerde mezhebin kimliğini oluşturan temel konuların yorumlanmasında ortaya
çıkan bu eğilimler, mezhep içi tartışmalara da sebep olmuştur. Bu bağlamda İbn ͑Akîl, Hanbelî düşüncede aklîleşme sürecini başlatan önemli
düşünürlerden biri olarak kabul edilmektedir. Yetişme döneminde farklı
mezheplere mensup âlimlerden ders almış olması, onun bu yaklaşımında etkili
olmuştur. Buna rağmen İbn  ͑Akîl, Hanbelî düşüncenin
şekillenmesinde önem taşıyan konularda geleneksel tepki ve yaklaşımları
sergilemiştir.

                Hanbelî geleneğin oluşumunda Halku’l-Kur’an meselesi
hayati bir konumda bulunmaktadır. Bu konu, Ahmed b. Hanbel’in karizmatik
otoritesinin ortaya çıkmasında ve daha sonraki süreçte mezhebin teşekkülünde
belirgin bir faktör olmuştur. Aynı şekilde Sünni düşüncenin içinde konu
hakkındaki çeşitli yorumlar, zamanla farklılaşmanın da temelini oluşturmuştur.
Bu bağlamda İbn  ͑Akîl, her ne kadar aklî metotları fıkıh ve kelam
gibi ilim dallarında kullanmış olsa da aynı yöntemi benimsemiş olan Eş’arî
düşünceyi, özellikle Kur’an’ın yapısına dair görüşlerinden dolayı
eleştirmiştir. Bu sebepten dolayı, İbn  ͑Akîl’in eleştirileri, Hanbelî
düşüncenin aklîleşme sürecinin yönünü tespit edebileceğimiz bir özellik
taşımaktadır. Bununla birlikte onun bu yaklaşımı, tarihsel süreçte Hanbelî ve
Eş’arî ilişkilerinin on birinci yüzyıl Bağdat’ındaki seyrini görebileceğimiz
önemli bir kaynak özelliği taşımaktadır.

Anahtar Kelimeler

İbn ͑Akîl, Halk’ul-Kur’an, Hanbelîlik, Eş’arîlik

Kaynakça

• Aydın, Hüseyin. Ebu’l-Hasen El-Eş’ari’de Nazar Ve İstidlal. Ankara: Fecr Yayınevi, 2012.Ebû Ğudde, Abdulfettah. Meseletü Halkı’l-Kur’ân. Beyrut: Mektebetü Matbûâtü’l-İslamiyye, t.y.Ebu’l-Ferec İbnü’l-Cevzî. Telbîsü İblîs. Beyrut: Dârü’l-Kalem, t.y.Ebu’l-Hasen el-Eş’arî. el-İbâne an Usûli’d-Diyâne. Medine: el-Câmiatü’l-İslâmiyye, 1975.Ebu’l-Vefâ İbn ͑Akîl. Cüz’ün fi’l-uṣûlü’d-dîn Meseletü’l-Ḳurân. Riyad: Mektebetü Dârü’l-İslam, 1413.Gazâlî, Ebu Hâmid el-. Faysalatü’t-Tefrika beyne’l-İslam ve’z-zendeka. 1992.Gazâlî, Ebu Hâmid el-. Ḳanûnü’-te’vîl. 1992.Hanbelî, İbn Receb el-. er-Risâletü’l-Vâzıha fi’r- Redd ale’l-Eşâire. 2 Cilt. Riyad: Mecmûatü’tuhaf en’Nefâis, 1999.Hanbelî, İbn Receb el-. eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile. 5 Cilt. Riyad, 2005.Hanbelî, İbnü’l-Bennâ el-. er-Redd ale’l-Mübtedia. Riyad: Darü’l-Emr, 1430.İbn Akîl, Ebu’l-Vefâ. Cüz’ün fî usûli’d-dîn Mes’eletü’l-Kur’ân. Riyad: Mektebetü Dârü’l-İslam, 1413.İbn Akîl, Ebu’l-Vefâ. Kitâbü’l-fünûn. Boston, 1969.İbn Hanbel, Ahmed. er-Redd ale’z-Zenâdıka ve’l-Cehmiyye fî Mâ Şekke Fîhi Min Müteşabihi’l-Kur’ân ve Teevvelethü Ala Ğayri Te’vilihi. Kuveyt: Mektebetü Ğaras, 2005.İbn Kudame, Muvaffakuddin. Tahrîmün’n-Nazar fî KütübiEhli’l-Kelam. London, 1962.İbnü’l-İmâd, Ebü’l-Felâh Abdülhay b. Ahmed el-Hanbelî. Şezerâtü’z-Zeheb fî Ahbâri men Zeheb. 10 Cilt. Dimeşk: Dârü İbn Kesîr, 2008.İşcan, Mehmet Zeki. Selefilik / İslami Köktenciliğin Tarihi Temelleri. 5. Bs. Kitap Yayınevi, 2014.Kara, Seyfullah. Büyük Selçuklular ve Mezhep Kavgaları. İz, 2007.Keskin, Mehmet. İmam Eş’ari ve Eş’arilik. İstanbul: Düşün Yayıncılık, 2013.Kılavuz, Ahmet Saim. “Berbehârî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 5: 476-477. İstanbul, 1992.Koca, Ferhat. İslam Hukuk Tarihinde Selefi Söylem Hanbeli Mezhebi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.Macit, Nadim. Kuranın İnsan-Biçimci Dili. İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.Makdisi, George. Ibn’Aqil: Religion and Culture in Classical Islam. 1 edition. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1997.Makdisi, Takıyyuddin Abdülğani el-. Mihnetü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. Cîze: Dârü’l-Hicr, 1987.Melchert, Christopher - Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Ahmed b. Hanbel’in Muhalifleri”. Marife: Bilimsel Birikim (Marife: Dini Araştırmalar Dergisi) V/3 (2005): 393-410-410.Öge, Sinan. İlahi Kelamın Yapısı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2008.Özafşar, Mehmet Emin. İdeolojik Hadisçiliğin Tarihi Arkaplanı. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 1999.Teftâzânî, Sadeddin Mesud b. Ömer. Şerhu’l-͑Aḳāid,. İstanbul: Eser Kitabevi, 1966.Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. Trc. Ethem Ruhi Fığlalı. 3. Bs. Ankara: Sarkaç Yayınları, 2010.Yavuz, Yusuf Şevki. “Ebü’l-Vefâ İbn Akîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19: 310-304. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1999.Yavuz, Yusuf Şevki. “Halku’l-Kurân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 371-375. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.Yurdagür, Metin. “Haşviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16: 426-427. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 1997.