TÜRK HALKININ KIBRIS ÇÖZÜMSÜZLÜĞÜNE TEPKİSİ (27 AĞUSTOS-1 EYLÜL 1964)

Yıl 2023, Sayı: 25, 123 - 157, 01.01.2023

Abdussamed Geçer , Resul Köse

https://doi.org/10.33431/belgi.1159172

Öz

İkinci Dünya Savaşı’nın ardından İngiltere’nin Kıbrıs’taki hâkimiyetinin Rumlar tarafından self-determination ilkesi çerçevesinde değerlendirilmek istenmesi ve enosis talebi Doğu Akdeniz’deki dengeleri olumsuz yönde etkilemişti. Türk Hükûmeti ilk dönemlerde Kıbrıs meselesini İngiltere’nin iç sorunu olarak ele alsa da kamuoyunda Rum taleplerine karşı ciddi bir farkındalık oluşmuştu. İngiltere’nin Ada'yla ilgili düşüncesinin değişmesi ise Türk Hükûmetinin politikasında değişikliğe neden oldu ve 1954 yılından itibaren kamuoyu ve Hükûmet politikalarının uyumlu olduğu bir döneme girildi. Bilhassa 1955 yılı kamuoyu ve Hükûmetin politikalarındaki paralelliğin zirve yılı oldu. Bu sırada EOKA Ada'da birçok terör eylemi gerçekleştirmekteydi. Müzakerelerin ardından Türkiye ve Yunanistan’ın tezlerinden vazgeçmesi sayesinde 1960 yılında Kıbrıs Cumhuriyeti kuruldu. Ancak Ada'daki problemler devam etti. 1963 yılının Aralık ayındaki terör olaylarının ardından garantör devletler arasında müzakerelerin yeniden başlamasına rağmen ABD’nin Yunanistan’ın enosis ve Türkiye’nin taksim tezini aynı anda tatmin etme amacıyla sunduğu teklif, Yunanistan ve Makarios tarafından kabul edilmedi. Johnson mektubu, diplomatik başarısızlık ve Rusya’nın Ada'ya müdahale edilmemesi konusunda Türkiye’ye yaptığı uyarı da kamuoyunda ciddi bir hayal kırıklığı yaratmıştı. Bunun neticesinde 27 Ağustos-1 Eylül 1964 tarihleri arasında Ankara, İstanbul ve İzmir’de mitingler düzenlendi. İstanbul’daki mitingler olaysız geçerken, Ankara ve bilhassa İzmir’deki eylemlerde taşkınlıklar yaşandı. Bu tarihe kadar gerçekleştirilen Kıbrıs mitinglerinde Ada'daki şiddete ve haksızlıklara odaklanılarak Yunanistan ve Kıbrıslı Rumlar eleştirilirken, 1964 yılındaki diplomatik müzakerelerin neticesiz kalması nedeniyle, ilk defa bu mitinglerde Türkiye’nin müttefiklik ilişkileri bu kadar güçlü bir şekilde sorgulandı. Bu eylemler, Türk kamuoyunda ve entelektüel çevrelerinde zaman içerisinde güçlenecek olan Batı karşıtı söylemlerin ve Türk dış politikasına yönelik eleştirilerin dönüm noktası oldu. Bu çalışmanın amacı, arşiv belgelerini ve dönemin ulusal ve yerel gazetelerini temel alarak Türk halkının Kıbrıs müzakerelerinden bir netice elde edilememesi nedeniyle ortaya çıkan tepkilerini ve bu tepkilerin neticelerini ele almaktır.

Anahtar Kelimeler

Kıbrıs, Türkiye, Yunanistan, ABD, İngiltere, Dean Acheson, Kamuoyu, İzmir

TURKISH PUBLIC REACTION TO CYPRUS DEADLOCK (27 AUGUST- 1 SEPTEMBER 1964)

Öz

After the Second World War, the desire of Greek Cypriots to evaluate the British sovereignty over the island within the frame of self-determination and enosis demands had affected negatively the balance of power in the Eastern Mediterranean. Even though the Turkish Government handled the Cyprus question as an internal question of Britain, an intensive consciousness was formed in the Turkish public towards Greek Cypriots’ demands. Changing Britain’s policy over Cyprus caused the conversion of the Turkish Government’s policy and, by 1954, a period in which public opinion was in congruence with the government policy started. Especially, 1955 was the peak year of the parallelism between the public and government policies. At the same time, EOKA was staging several terrorist attacks on the island. Subsequent to the negotiations, since Türkiye and Greece abandoned their thesis, the Republic of Cyprus was established in 1960, but troubles on the island continued. After the terrorist attacks in December of 1963, negotiations started between the guarantor states, but a proposal, prepared by the US with the intent to satisfy at the same time both the enosis thesis of Greece and the partition thesis of Türkiye was rejected by Greece and Makarios. Besides, President Johnson’s letter, diplomatic failures and another warning by USSR to prevent Türkiye to intervene on the island emerged substantial frustration in the Turkish public. Thus, demonstrations were carried out in Ankara, Istanbul and Izmir. Although demonstrations in Istanbul were held peacefully, there was intemperance in the demonstrations held in Ankara, and especially in Izmir. In consequence of inconclusiveness of the negotiations during 1964, Turkey’s alliance affiliation was robustly criticised for the first time; while in the demonstrations held up to these days Greece and Greek Cypriots had been criticised by focusing on violence and injustice. These demonstrations became the milestone of anti-Western discourses which would gain strength in the long run in the Turkish public and in the intellectual environment, and of criticisms against the Turkish Foreign policy. The main aim of this study is to evaluate, by grounding on archival documents, national and local newspapers, the Turkish public reaction to the inconclusive Cyprus negotiations, and their consequences.

Anahtar Kelimeler

Cyprus, Türkiye, Greece, USA, United Kingdom, Dean Acheson, Public Opinion, Izmir

Kaynakça

• TNA, FO 371/174973, “An Account of the Origins and Cause of the Recent Demonstrations about Cyprus, from Denis Allen at British Embassy Ankara to D. S. L. Dodson at Foreign Office, No. 1013/119”, 31.08.1964.
• TNA, FO 371/174973, “Student Demonstrations, from D. Allen at British Embassy Ankara to Foreign Office, No. 1359”, 31.08.1964.
• TNA, FO 371/174980, “British Pavilion at Izmir Trade Fair Seriously Damaged by Demonstrators, from Denis Allen at British Embassy Ankara to Foreign Office, No. 1361”, 31.08.1964.
• TNA, FO 371/174980, “British Pavilion at Izmir Trade Fair Seriously Damaged by Demonstrators, from Denis Allen at British Embassy Ankara to Foreign Office, No. 1369”, 01.09.1964.
• TNA, FO 371/174980, “British Pavilion at Izmir Trade Fair Seriously Damaged by Demonstrators, from Foreign Office to British Embassy Ankara, No. 3353”, 31.08.1964.
• TNA, FO 371/174980, “British Pavilion of Izmir Trade Fair Seriously Damaged by Demonstrators, from D. Allen at British Embassy Ankara to J. O. Rennie at Foreign Office, No. 1356”, 30.08.1964.
• TNA, FO 371/174980, “Declaration of the Turkish Government”, 02.09.1964.
• TNA, FO 371/174980, “Despatch from Ministry of Foreign Affairs of the Republic of Turkey to Her Britannic Majesty’s Embassy Ankara”, 04.09.1964.
• TNA, FO 371/174980, “Record of Conversation with Turkish Ambassador on August 31 about the Damage to British Pavilion at Izmir Trade Fair by Demonstrators, minute by J. O. Rennie.”, 31.08.1964.
• TNA, FO 371/174980, “Report on Damage due to Izmir Riots, from D. P. Aiers at British Embassy Ankara to M. Brown at Foreign Office, No. 1044/19”, 16.09.1964.
• TNA, FO 371/174980, “Report on Damage due to Izmir Riots, from D. P. Aiers at British Embassy Ankara to Mervyn Brown at Foreign Office, No. 1044/27”, 22.10.1964.
• TNA, FO 371/174980, “Report on Damage due to Izmir Riots, from D. S. L. Dodson at Foreign Office to Denis Allen at British Embassy Ankara, CT 1051/23”, 16.10.1964.
• TNA, FO 371/174980, “Report on Damage due to Izmir Riots, from Denis Allen to D.S.L. Dodson at Central Department, Foreign Office, No. 1044/6”, 03.09.1964.
• TNA, FO 371/174980, “Report on Damage due to Izmir Riots, from M. Brown at Foreign Office to W. K. Ward at Board of Trade, CT 1051/23”, 14.09.1964.
• TNA, FO 371/174980, “Report on Damage due to Izmir Riots, from M. Brown at Foreign Office to W. K. Ward at Board of Trade, CT 1051/23”, 29.09.1964.
• TNA, FO 371/174980, “Report on Damage due to Izmir Riots, from W. K. Ward at Board of Trade to M. Brown at Foreign Office, CT 1051/23(C)”, 08.10.1964.
• BCA, 30-1-0-0 / 72 - 454 - 8, 28.08.1964.
• BCA, 30-18-1-2 / 176 - 14 - 18, 12.03.1964.
• BCA, 30-18-1-2 / 178 - 34 - 3, 20.06.1964.
• Dışişleri Belleteni, Temmuz 1964, Ekim 1964.
• Foreign Relations of the United States, 1964-1968, C. XVI, Cyprus; Greece; Turkey, United States Government Printing Office, Washington 2000, Document 54.
• Akbulut, Levent (2019), Kıbrıs’ın Yunanistan’a İlhakı Amacıyla Adada Türklere Karşı Yürütülen Askeri ve Siyasi Faaliyetler (1950-1960), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Akman, Halil, (2012), “Kıbrıs Cumhuriyeti İlanından Johnson Mektubuna, Kıbrıs Sorunu (1960-1964)”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, S. 22, s. 65-98.
• Alasya, Halil Fikret (1988), Tarihte Kıbrıs, Ankara: Kıbrıs Türk Kültür Derneği.
• Atun, Ata, (2007), Kıbrıs Antlaşmaları, Planları ve Önemli BM, AB Kararları (1571-1983), Mağusa: Samtay Vakfı Yayınları.
• Balıkçıoğlu, Emrah (2016), “Kıbrıs Müzakerelerinde ‘Taksim’ Tartışmaları (1956–1959)”, Vakanüvis - Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, C. 1, S. 2, s. 30-61.
• Balyemez, Mehmet (2021), İngiliz Yönetimi Döneminde Kıbrıs Türklerinin Siyasi Örgütlenmeleri (1923-1960), Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Baytal, Yaşar (2021), “1950-1960 Yılları Arasında Kıbrıs Anlaşmazlığı, Enosis Meselesi ve Türkiye”, Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, C. 9, S. 28, s. 301-22.
• Bekarlar, Faruk (2006), Kıbrıs Sorununun Doğuşu: Menderes Dönemi Türk-Yunan İlişkileri, İstanbul: Arayış Yayın Ajansı.
• Cankut, Ayhan (2014), Türkiye Cumhuriyeti Hükümetlerinin Kıbrıs Politikaları ve Kamuoyuna Yansımaları (1955-1964), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Fırat Üniversitesi.
• Copeaux, Etienne, Claire Mauss-Copeaux (2009), Taksim! Bölünmüş Kıbrıs 1964-2005, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Coşkun, Yasin (2015), The Cyprus Problem and Anglo-Turkish Relations 1967- 1980, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), University of East Anglia.
• Çakmak, Fevzi (2011), “Türk Kamuoyunda Kıbrıs Algısı; 1958 Yılı Kıbrıs Mitingleri”, İkinci Uluslararası Kıbrıs Sempozyumu: 21-25 Ekim 2010, ed. Ulvi Keser, Ankara: Kıbrıs Türk Kültür Derneği, C. 1 , ss. 549-67.
• Demir, Şerif (2012), “Adnan Menderes ve 6/7 Eylül Olayları”, Yakın Dönem Türkiye Araştırmaları, S. 12, s. 37-63.
• Duman, Selçuk (2013), Kıbrıs’ta Türk Milli Mücadelesi ve 1958 Türkiye Mitingleri (1878-1958), Ankara: Berikan Yayınevi.
• Ehrlich, Thomas (1974), International Crisis and the Role of Law: Cyprus 1958-1967, London: Oxford University Press.
• Emek, Faruk Akın (2014), 1958-1974 Yılları Arasında Kıbrıs’ta Yerel Basında Rum Mezalimi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Adnan Menderes Üniversitesi.
• Erim, Nihat (t.y.), Bildiğim ve Gördüğüm Ölçüler İçinde Kıbrıs, Ankara: Ajans-Türk Matbaacılık.
• ———, (2005), Günlükler (1925-1979), ed. Ahmet Demirel, C. 2, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Fırat, Melek (1997), 1960-71 Arası Türk Dış Politikası ve Kıbrıs Sorunu, Ankara: Siyasal Kitabevi.
• Gazioğlu, Ahmet C. (2000), İngiliz Yönetiminde Kıbrıs: Son İki Yıl (1958-60), Ankara: Kıbrıs Araştırma ve Yayın Merkezi.
• ———, (2003), Kıbrıs’ta Cumhuriyet Yılları ve Ortaklığın Sonu 1960-1964, Ankara: Kıbrıs Araştırma ve Yayın Merkezi.
• Göktepe, Cihat, Tuba Ünlü Bilgiç (2014), “İngiliz Güvenlik ve Dış Politikasında Kıbrıs (1945-1974)”, Bilig, S. 68, s. 141-68.
• Gülen, Ahmet (2011), İnönü Hükümetleri’nin Kıbrıs Politikası (1961-1965), (Yayınlanmış Yüksek Lisans Tezi), İstanbul Üniversitesi.
• Güneş, Şahin (2006), Tarih Çalışmalarına Kaynak Olarak Tercüman, Cumhuriyet, Milliyet, Hürriyet Gazetelerinde Kıbrıs Sorunu (1954- 1974), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Gürel, Şükrü S. (1985), Kıbrıs Tarihi (1878-1960): Kolonyalizm, Ulusçuluk ve Uluslararası Politika, İstanbul: Kaynak Yayınları.
• Güven, Dilek (2022), Cumhuriyet Dönemi Azınlık Politikaları ve Stratejileri Bağlamında 6-7 Eylül 1955 Olayları, İstanbul: İletişim.
• Hasgüler, Mehmet (2000), Kıbrıs’ta Enosis ve Taksim Politikalarının Sonu, İstanbul: İletişim.
• Irkıçatal, Eftal (2012), İngiltere’nin Kıbrıs Politikası: 1945-1960, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Süleyman Demirel Üniversitesi.
• Keser, Ulvi (2019), Kıbrıs’ta Kanlı Noel: 24 Aralık 1963, İstanbul: Türk Şehitlikleri İmar Vakfı İktisadi İşletmesi.
• Özdağ, Suat (2009), Tarih Çalışmalarına Kaynak Olarak Son Posta ve Yeni İstanbul Gazetelerinde Kıbrıs Sorunu (1954- 1974), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Papuççular, Hazal (2019), Türkiye ve Oniki Ada 1912-1947, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• Savrun, Ergenekon (2017), 1960 ve 1974 Yılları Arasında Türkiye ve İngiltere’nin Karşılaştırmalı Kıbrıs Politikaları, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Sönmezoğlu, Faruk (1991), Tarafların Tutum ve Tezleri Açısından Kıbrıs Sorunu (1945-1986), İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Yellice, Gürhan (2011), İngiltere’nin Kıbrıs Politikası (1950-1960), (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Yeşilbursa, Behçet Kemal (2019), “Proposals for a Settlement of the Cyprus Problem According to British Documents (1954-1974)”, History Studies International Journal of History, C. 11, S. 6, s. 1985-2002.
• Yucel, Oğuz (2020), Kıbrıs’ta Türklere Karşı İşlenen Uluslararası Suçlar (1955-1974), (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi.
• Yurdagün, Fulya (2008), 1955-1965 yıllarında Türkiye Basınında Kıbrıs Sorunu, (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Marmara Üniversitesi.
• Yüksel, Dilek Yiğit (2018), “Kıbrıs’ta Yaşananlar ve Türk Mukavemet Teşkilatı (1957-1964)”, Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, C. 34, S. 98, s. 311-76.
• Akşam, Hürriyet, Ege Ekpress, Ege Telgraf
• https://www.mfa.gov.tr/data/DISPOLITIKA/KIBRIS/BMGuvenlikKonseyikarari1964186.pdf (erişim tarihi 21.07.2022)
• https://www.bankofengland.co.uk/monetary-policy/inflation/inflation-calculator (erişim tarihi 26.07.2022)