Kuraklığı Önlemek ya da Çare Olmak Üzere Düzenlenen Ritüeller

Yıl 2019, Sayı: 4, 47 - 64, 11.02.2019

Berivan Vargün

Öz

Ritüeller, toplumsal
yaşamda yarattıkları etkiler ile günlük yaşam pratiklerinin temel dinamikleri
olma özelliği gösterirler.  Ritüellerin
kültür içindeki önemi, işlevleri ve özellikle günlük yaşam süreçlerindeki etkileşim
ağları, ait olunan kültürün değerlerini sergilemesi açısından önemlidir. Sosyo
kültürel değerler sistemi içinde ritüeller; görünen anlamlarının yanı sıra
simgesel çeşitli motiflerle bezenerek başkaca anlamlar sergilemektedirler.

Açıklayamadığı
durumlar karşısında insan, içinde yaşadığı kültürel ardıla göre değişkenlik
gösteren pratikler ve ritüellerle; iklime, çevresel faktörlere, coğrafi ve
kültürel koşullara çeşitli çözümler üretmeye çalışmıştır. Ekonomik uğraşıları
yağmura gereksinim gösteren tarım toplumları, kurak mevsimlerde yağmuru kontrol
etmek için karmaşık büyüsel-dinsel pratiklere ve ritüellere başvururlar.
Anadolu’da özellikle geleneklerin ağır bastığı kırsal bölgelerimizde, kuraklığı
önleme ya da kuraklık içinde iken bu duruma bir çare olması amacıyla başvurulan
yollar arasında “Yağmur Duaları” gelmektedir.

Yağmur Duası ritüellerine
bakıldığında, uygulamalar sırasında dini motiflerin ağır bastığı görülmekle
birlikte, dua öncesi ve sonrasında yapılan pratikler ayrıntılı incelendiğinde
din dışı farklı motiflerle de karşılaşılabilmektedir. Yağmur duası sırasında
sergilenen pratikler ve uygulamalar bölgeden bölgeye çeşitlilik göstermektedir.
Kars’ın Alaca Köyü (ve çevre köyler) ile Ardahan’ın Çağlayık Köyünde
gerçekleştirdiğimiz derinlemesine görüşme ve gözleme dayanan çalışmada, kuraklığı
önlemek ya da çare olmak üzere düzenlenen ritüellerin iki şekilde
gerçekleştiğini görmekteyiz. Bunlardan birincisi İslami motifleri içinde
barındıran ve köylerin çevresinde açıklık alanlarda, dağ başlarında ya da köyün
yakınındaki şehitlikte gerçekleştirilen, tüm köylünün katıldığı ve sonrasında
kurban kesilerek yemek ikramı yapılan “Yağmur Duası” ritüeli, ikincisi ise
çocuklar tarafından bir çalı süpürgesinin gelin gibi süslenerek köyün
içerisinde kapı kapı dolaştırılarak gerçekleştirilen “Buka Barane” (Yağmur
Gelini) uygulamasıdır.  Çalışmamızda her
iki uygulama yapısal işlevsel açıdan incelenmiş olup bu pratiğin ifade ettiği
farklı anlamlar ortaya konulmaya çalışılmıştır.  

Anahtar Kelimeler

Ritüel, Yağmur Duası, Gelenek, İnanç

Kaynakça

• 1. Acıpayamlı, O. (1963). Türkiye’de Yağmur Duası, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, C:21, s.1-40.
• 2. And, M. (2003). Oyun ve Bügü Türk Kültüründe Oyun Kavramı, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• 3. Atay, T. (2009). Din Hayattan Çıkar (Antropolojik Derlemeler), (2.Baskı), İstanbul, İletişim Yayınları.
• 4. Ateş, M. (2014). Mitolojiler ve Semboller, (4.Baskı), İstanbul, Milenyum Yayınları.
• 5. Başgöz, İ. (1986), Folklor Yazıları, İstanbul, Adam Yayınları.
• 6. Bulut, M., Karacagil, Z. (2018). Yağmur duası: Dikili örneği, Journal of Human Sciences, 15(3), 1773-1790. doi:10.14687/jhs.v15i3.5331.
• 7. Çıplak, N. (2002). “İçel’de Yağmur Yağdırma Törenleri”, Folklor/Edebiyat, 8 (31), s: 93-103.
• 8. Demren, Ö. (2006). Yağmur Yağdırma Ritüeli Çerçevesinde Ortaköy Yağmur Duası, Türkbilig, Sayı: 12, s. 76-92.
• 9. Eliade, M. (1992). İmgeler ve Simgeler, (1. Baskı), Ankara, Gece Yayınları.
• 10. Emiroğlu, K., Aydın, S. (2009). Antropoloji Sözlüğü, Ankara, Bilim ve Sanat Yayınları.
• 11. Erginer, G. (1997). Kurban-Kurbanın Kökenleri ve Anadolu’da Kanlı Kurban Ritüelleri, (1. Baskı), İstanbul, Yapı Kredi Yayınları.
• 12. Gözaydın, N. (1972). Yağmur Duası Üzerine Derlemeler, Türk Folklor Araştırmaları, Cilt:14, S:274, s:6312.
• 13. Gözaydın, N. (1991). Folklor Dünyasından, Ankara: Yargı Yayınevi.
• 14. Harmanşah, R., Nahya, Z.N. (2016). Etnografik Hikâyeler Türkiye’de Alan Araştırması Deneyimleri, İstanbul, Metis Yayınları.
• 15. Hassan, Ü. (2000). Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler, İstanbul: Alan Yayınları.
• 16. İnan, A. (1972). Tarihte ve Bugün Şamanizm - Materyaller ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• 17. İnan, A. (1987). Yağmur Duası Çömçe Gelin, Makaleler ve İncelemeler-I, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• 18. Karaman, K. (2010). Ritüellerin Toplumsal Etkileri, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:21, s.227-236.
• 19. Kobya, E.Ş. (2014). Türkiye’de Yağmur Törenleri ve Yağmurla İlgili İnanışlar, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi, Erzurum.
• 20. Kümbetoğlu, B. (2015). Sosyolojide ve Antropolojide Niteliksel Yöntem ve Araştırma, (4.Basım), İstanbul, Bağlam Yayınları.
• 21. Leach, M. (1972). Standart Dictionary of Folklore, Mythology and Legend, New York, Funk and Wagnalls.
• 22. Mambetkaliyev, S. (1997). “Şamanizm ve Çocuk Folkloru”, Uluslararası IV. Türk Kültürü Kongresi Bildirileri (4-7 Kasım), Ankara, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları IV, s: 337-344. Erişim adresi: http://turkoloji.cu.edu.tr/HALKBILIM/55.php
• 23. Marshall, G. (1999). Sosyoloji Sözlüğü, Ankara, Bilim ve Sanat Yayınları.
• 24. Morris, B. (2004). Din Üzerine Antropolojik İncelemeler (Bir Giriş Metni), Çev: Atay, T. Ankara, İmge Kitabevi Yayınları.
• 25. Murtezaoğlu, S. (2012). Kültürel Belleğin Ritüel Yoluyla Kuruluşu, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, (Balkan Özel Sayısı-II), 2012-2 (Temmuz-Aralık) s..344-350.
• 26. Obeseyekere, G. (2011). Kültürün İşleyişi Psikanaliz ve Antropolojide Sembolik Dönüşüm, İstanbul, Doruk Yayımcılık.
• 27. Örnek, S.V. (1995). 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat Efsane, İstanbul, Gerçek Yayınevi.
• 28. Örnek, S.V. (2017). Etnoloji Sözlüğü, Ankara, Bilgesu Yayınları.
• 29. Rappaport, R. (1992). Ritual, Folklore, Cultural Performances and Popular Entertainments, (ed Richard Bauman), Oxford, Oxford Universitiy Pres, 249-260.
• 30. Schechner, R. (1997). Ritual and Performance, Companion Encyclopedia of Anthropology, Humanity, Culture and Social Life, (ed Tim Ingold.), London, Routledge Publication, 613-647.
• 31. Şahin, H. İ. (2008). Kaz Dağlarında Dağ, Ağaç ve Ocak Kültü Üzerine İnanış ve Uygulamalar, Balıkesir Üniversitesi SBE Dergisi, 11 (19), s. 116-126.
• 32. Tanyu, H. (1980). İslâmlıktan Önce Türklerde Tek Tanrı İnancı, Ankara, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Yayınları No: 148.
• 33. Turner, V. (1982). From Ritual to Theatre - The Human Seriousness of Play, New York, Paj Publications.
• 34. Türk, H. (1999). Divriği’de Yağmur Duası Törenleri, Hatay Folklor Araştırmaları Derneği, Yayın No:21, s.1-10.
• 35. Türk, H. (2002). Yağmur Duası Ritüelleri Motif Bakımından Karşılaştırmalı Bir İnceleme, Folklor Edebiyat, VIII, 31: 67-91.
• 36. Vargün, B. (2017). Üzerlik Bitkisi Çevresinde Gelişen İnançlar ve Uygulamalar (Bozova, Eyyübiye ve Harran Örnekleri). Journal of Human Sciences, 14(2), 1082-1092. doi:10.14687/jhs.v14i2.4396.