Hakas Kara Kuzgun Destanındaki Çocukla İlgili Söz Varlığı

Yıl 2024, Sayı: 1, 34 - 43, 31.12.2024

Sibel Erhan

Öz

Güney Sibirya’da yaşayan Hakaslar bölgenin en eski sakinlerindendir. Göktürk yazıtlarının da vücut bulduğu Yenisey boylarında varlıklarını sürdürmektedirler. Tarihî süreçte bilhassa Sovyet Rusyası devrinde “Yenisey”, “Abakan”, ve “Sibirya Türkleri veya Tatarları” denilen Hakasları: Koyballar (Hoyballar), Beltirler (Piltirler), Sagaylar (Sağaylar), Şorlar (Sorlar), Kaçlar (Haastar), Kızıllar (Hızıllar) boyları oluşturur. Uzun yıllar sözlü kültürde yaşamlarını sürdürmüş olan Hakasların yazı dili, Sibirya’nın Rus egemenliğine geçmesi ve bölgede uygulamış oldukları dil siyasetinin neticesinde son yüzyılda oluşmuştur. Uzun süre sözlü kültürde ürünler vermelerinden dolayı destan, hikâye, masal, ninni vb. sözlü kültür ürünleri Hakaslar arasında oldukça yayılmıştır. Özellikle destan kültürü noktasında zengin ve çeşitlilik arz eden Hakas destanları, derleme çalışmaları sonucunda kaydedilmiş ve günümüze kadar ulaştırılmıştır. Çalışmada bir Hakas destanı olan Kara Kuzgun’da bulunan “Çocuk” ile ilgili söz varlığı tespit edilip incelenecektir. Söz varlığı, ele alınan dönemin dil özelliklerini, hayata bakışını bir başka ifade ile ortaya çıktığı toplumun kültürü hakkında pek çok fikir edinmeyi sağlayan veriler sunmaktadır. Yapılacak olan söz varlığı çalışmasıyla bir ulusun tarihini, kültürünü ve mitolojisini anlatan destanlardaki dil malzemesinin incelenmesiyle dönemin Hakas kültüründeki çocuk algısı halkın genel söz dağarcığına ait söz varlığındaki durumu ele alınacaktır. Böylece genellikle mitolojik karakterler ve önemli olayların uzun bir anlatımla yer aldığı destanlarda bulunan “çocuk” imgesi söz varlığı üzerinden değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Çağdaş Türk Lehçeleri, Kara Kuzgun, çocuk, söz varlığı, Hakas

In the Khakass epic Kara Kuzgun Child Related Vocabulary

Öz

The Khakas living in Southern Siberia are one of the oldest living groups of the region. They continue their existence around Yenisei, where the Göktürk inscriptions also appeared. In the historical process, especially during the Soviet Russian era, the Khakassians were called “Yenisei”, “Abakan”, and “Siberian Turks or Tatars”: Koyballar (Hoyballar), Beltirler (Piltirler), Sagaylar (Sagaylar), Shorlar (Sorlar), Kaçlar (Haastar), Kızıllar (Hızıllar) tribes. The Khakas, who have lived in oral culture for many years, have formed the Khakas written language in the last century as a result of the Russian domination of Siberia and the language policy they have implemented in the region. Due to the fact that they gave products in oral culture for a long time, oral culture products such as epic, story, fairy tale etc. have spread among the Khakass. Especially Khakas epics, which are rich and diverse in epic culture, have been recorded as a result of compilation studies and have survived to the present day. In this study, the vocabulary related to “Child” in Han Orba, a Khakas epic, will be discussed and analyzed. The vocabulary provides information that provides many ideas about the language features of the period under consideration, the view of life, in other words, the culture of the society in which it emerged. By analyzing the language material in the epics that tell the history, culture and mythology of a nation, the lexical study will examine the perception of the child in the Khakass culture of the period in the vocabulary of the general vocabulary of the people. Thus, the image of “child” in the epics, which usually include mythological characters and important events with a long narrative, will be evaluated through the vocabulary.

Anahtar Kelimeler

Contemporary Turkıc Language, Kara Kuzgun, child, vocabulary, Khakas

Kaynakça

• Aksan, D. (2006). Türkçenin söz varlığı. Engin Yayınevi.
• Aktaş, E. (2011). Hakas destanları ııı Han Orba. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Aktaş, E. (2016). Hakas destan geleneği ve kahramanları. Kömen Yayınları.
• Aktaş, E. (2020). Hakas destan araştırmaları 1, Türkçe Makaleler Seçkisi. Kömen Yayınları.
• Aktaş, E. (2020). Hakas destan araştırmaları 1, Türkçe Makaleler Seçkisi. Kömen Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2005). Örnekli Hakasça-Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Arıkoğlu, E. (2007). Hakas destanları I. Türk Dil Kurumu Yayınları. Arıkoğlu, E. (2011). Hakas Türkçesi grameri. Bengü Yayınları. Arvas, A. (2020). Hakas destanlarında renklerle yön tayini ve renk-mekân ilişkisi. Türk Kültürü ve Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, 1(1), 1-42.
• Butanaev, V. Ya. (2011). Russko-Hakasskiy Slovar’ Orıs-Hooray sӧstigi. Ministerstvo Obrazovaniya i Nauki Respubliki Kazahstan. Tyurkskaya Akademiya.
• Caferoğlu, A. (1968). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları. Davletov, T. (2009). Han Migren / Hakas Türklerinin alplık destanı. Türksoy Yayınları
• Davletov, T. (2009). Huban Arığ. Hakas Türklerinin kadın yiğitlik destanı. Türksoy Yayınları.
• Davletov, T. (2015). Ah Çibek Arığ. Türksoy Yayınları. Ercilasun, A. B. (2004). Türk lehçeleri grameri. Akçağ Yayınları.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2020). Kâşgarlı Mahmut Dîvânu Lugâti’t-Türk (giriş-metin-çeviri-notlar-dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimolojik sözlüğü. Bizim Büro Basım Evi.
• Ergun, M. (1996). Hakas haycıları. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 1, 121-129.
• Ergun, P. (2007). Hakas destancılık geleneği ve Ay Huucın. Kömen Yayınları.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Güven, E. (2023). Hakasça Ah Çĭbek Arığ destanında kadınla ilgili söz varlığı. Turkish Studies, 18(2), 937-948.
• Güven, E., ve Kirişçioğlu, F. (2024). Hakasça tart- fiilinin anlamsal özellikleri ve kavram alanı. Türkbilig, 47, 102-114.
• Ilgın, A. (2008). Hakas destanları II Kara Kuzgun. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ilgın, A. (2008). Kara Kuzgun, Hakas destanları II. TDK Yayınları.
• Kara, M. (2013). Hakas destanı Altın Taycı. Harf Eğitim Yayıncılığı.
• Kara, M. (2014). Hakas destanı Öcen Beg. Grafiker Yayınları.
• Killi Yılmaz, G. (2009). Hakaslarda destancılık geleneği I: Araştırma tarihi ve kaynaklar. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 6(1), 16-29.
• Killi Yılmaz, G. (2010). Hakaslarda destancılık geleneği II: biçim, içerik, icra. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(3), 154-178.
• Killi Yılmaz, G. (2013). Hakas destanları IV Altın Tycı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (2007). Gramer terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Macit, Ü. (2000). Hakas kahramanlık destanlarından Han Mirgen / A study on one of heroic Hakas Epope Han Migren [Yayımlanmamış yüksek lisans tezi]. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi.
• Naskali, E. G. vd. (2007). Hakasça-Türkçe sözlük. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (1995). Türk mitolojisi. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ögel, B. (2010). Türk mitolojisi I. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Özkan, F. (1997). Altın Arığ. Bilig Yayınları.
• Salahshour Hasankohal, T. ve Güven, E. (2023). Halaç Türkçesinde yalan anlamı taşıyan yïpa:ğ/yïpa:q sözünün tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki durumu. Korkut Ata Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 11, 285-296.
• Şahin, E. (2007). Altın Çüs (giriş- metin- aktarma- dizin). TDAV Yayınları.
• Tekin, T. (1998). Orhon yazıtları. Simurg Yayınevi.
• Toparlı, R., Vural, H., & Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (t.y.). Destan. Güncel Türkçe Sözlük. 30 Ekim 2024 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden edinilmiştir.
• Türk Dil Kurumu (TDK) (2011). Söz varlığı. Türkçe Sözlük (s. 2158). Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ünlü, S. (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü. Eğitim Yayınevi.