TÜRKİYE TÜRKÇESİ AĞIZLARINDA YAPIM EKLERİ I: YAZI DİLİNDE BULUNMAYAN YAPIM EKLERİ

Yıl 2018, Cilt: 66 Sayı: 1, 73 - 114, 26.10.2018

Ferdi Güzel

Öz

Türkiye Türkçesi ağızları, yazı diline göre çok daha zengin bir yapım eki varlığına

sahiptir. Türkiye Türkçesi ağızlarındaki yapım eklerinin sayısı yazı dilindeki yapım

eklerinin iki katından fazladır. Ağızlardaki pek çok yapım eki, yazı diline göre daha

işlektir ve bu yapım eklerinin yazı dilinde görülmeyen pek çok farklı işlevi vardır. Türkiye

Türkçesi ağızlarındaki yapım eklerinden 140 kadarı yazı dilinde bulunmamaktadır.

Tarihî lehçelerde mevcut olup da yazı dilinde unutulmuş olan pek çok yapım eki,

Türkiye Türkçesi ağızlarında varlığını korumuştur, çağdaş lehçelerde kullanılan

ama Türkiye Türkçesi yazı dilinde bulunmayan yapım eklerinin birçoğu da çağdaş

lehçelerdekine benzer işlevlerle Türkiye Türkçesi ağızlarında yer almaktadır. Bazı

yapım ekleri ise tarihî ve çağdaş lehçelerde bulunmamakta, Türk dili coğrafyasında

sadece Türkiye Türkçesi ağızlarında görülmektedir. Türkiye Türkçesi ağızlarındaki

bazı yapım ekleri ve bu eklerle kurulu birtakım kelimeler tarihî lehçelerde nadir

görülen yapım eklerinin varlığını doğrulamakta, Türk dili tarihinin pek çok sorununa

ışık tutmakta ve bu sorunların çözümüne katkı sağlamaktadır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Türkçesi ağızları, söz yapımı, yapım ekleri

Kaynakça

• Akdoğan, Y. (1999). Azerbaycan Türkçesi’nden Türkiye Türkçesi’ne Büyük Sözlük. İstanbul: Beşir.
• Aksoy, Ö. A. (1945). Gaziantep Ağzı I (Gramer). İstanbul: İbrahim Horoz.
• Alkaya, E. (2008). Sibirya Tatar Türkçesi. Ankara: Turkish Studies.
• _______ (2014a). Mişer Tatar Türkçesi, İstanbul: Kesit.
• _______ (2014b).”Signs of The Old Turkic Language in Tatar Dialects: Suffix-Dachy Functioning”. Jurnal Tatarica / Vıpusk, 2, 37-48.
• Arat, R. R. (1979). Kutagu Bilig III İndeks. K. Eraslan, O. F. Sertkaya ve N. Yüce (haz.). İstanbul: TKAE.
• Arıkoğlu, E. (1996). Tuva ve Hakas Türkçelerinde Fiil. (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• _______ (2007).”Tuva Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri içinde (s. 1149-1228). A. B. Ercilasun (ed.). Ankara: Akçağ.
• Atalay, B. (1941). Türk Dilinde Ekler ve Kökler Üzerine Bir Deneme. İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• _______(1986). Divanü Lûgat-it-Türk Dizini. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Banguoğlu, T. (1988).”Türkçede Benzerlik Sıfatları” . TDAY-Belleten 1957, 13-27.
• _______ (2004). Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Bilgen, İ. (1989). Dîvānu Luġāti’t Turk’te Söz Yapımı. (Yayımlanmamış doktora tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Biray, H. (1999). Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde İsim. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Brockelmann, C. (1954). Osttürkische Grammatik der islamischen Litteratursprachen Mittelasiens. Leiden: E. J. Brill.
• Caferoğlu, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun.
• Ceritoğlu, M. (1998). Kırgız Türkçesinin Şekil Bilgisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, Çanakkale.
• Clauson, G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish. Oxford: Oxford University.
• _______ (2007).”Türkçede Sekizinci Yüzyıldan Önce Kullanılan Ekler”. U. Özalan (çev.). Dil Araştırmaları, 1, 185-196.
• Coşkun, V. (2000). Özbek Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Çağatay, S. (1967).”Pekiştirilen Fiiller”. TDAY-Belleten 1966, 39-50.
• Çeneli, İ. (1997). Kırım Tatarcasında Yapım Ekleri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Çotuksöken, Y. (2011). Türkiye Türkçesinin Ekleri. İstanbul: Papatya.
• Deny, J. (1941). Türk Dili Grameri (Osmanlı Lehçesi). A. U. Elöve (çev.). İstanbul: Maarif Vekâleti.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca El Kitabı. Günay Karaağaç (çev.). İstanbul: Kesit.
• Eraslan, K. (1980). Eski Türkçede İsim-Fiiller. İstanbul: İÜ Edebiyat Fakültesi.
• _______ (1996).”+sı-/ +si- (+su-/ +sü-) İsimden Fiil Yapma Eki ile -sı- / -si- (-su-/ -sü-) Fiilden Fiil Yapma Eki ve Genişlemiş Şekilleri Hakkında”. TKAE, XXXII / 1-2 (Zeynep Korkmaz’a Armağan), 47-62.
• Ercilasun, A. B. (2007).”Türkçede Benzerlik Bildiren +m Morfemi”. Dil Araştırmaları, 1, 9-20.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz. Eren, H. (1981).”Türk Dilinin Étymologique Sözlüğüne Katkılar”. TDAY-Belleten 1978- 1979, 1-15.
• _______ (1999). Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Ergin, M. (1990). Türk Dil Bilgisi. Ankara: Bayrak.
• Gabain, A. (1988). Eski Türkçenin Grameri. M. Akalın (çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Ganiyev, F. (2013). Bugünkü Tatar Türkçesi Söz Yapımı. M. Özşahin (çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü I (AN) - II (O-Z). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Gülsevin, G., Gülsevin, S. (1993). (Kamus-ı Türkiye Göre) Türkçede Yapım Ekleri ve Kullanılışları I: Fiilden İsim Yapan Ekler. Malatya.
• _______ (1997). Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Güner Dilek F. (2004).”Altay Türkçesindeki {-GIlA-} Eki Hakkında”. V. UTDK içinde (s. 787-791). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• _______ (2007).”Altay Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri içinde (s. 1009-1084). A. B. Ercilasun (ed.). Ankara: Akçağ.
• Güngördü, E. (1998). Kazak, Kırgız ve Karakalpak Türkçelerinde Fiil. (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• _______ (2002).”İsimden Fiil Türeten +çı-/ +çi- Eki ve Gelişmiş Şekilleri”. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, XXII, 3, 171-182.
• _______ (2009).”-çA- Eki ve Genişlemiş Şekilleri”. Leyla Karahan Armağanı içinde (s. 579-598). Ankara: Akçağ.
• Güzel, F. (2015). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Söz Yapımı. (Yayımlanmamış doktora tezi). Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Hacıeminoğlu, N. (1992). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Hanser, O. (2003). Türkmence El Kitabı. Z. Kargı Ölmez (çev.). İstanbul: Mehmet Ölmez.
• İlker, A. (1997). Batı Grubu Türk Yazı Dillerinde Fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaçalin, M. S., Bilgin A. A. (1997).”+lağu / +legü Eki Üzerine”. Türkiyat Mecmuası, XX, 69-84.
• _______ (2006). Dedem Korkut’un Kazan Bey Oğuz-nâmesi. İstanbul: Kitabevi.
• Kara, M. (2001). Türkmence. Ankara: Akçağ.
• Kara, M. (2005). Hakas Türkçesinde İsim. (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Kartallıoğlu, Y., Yıldırım, H. (2007).”Azerbaycan Türkçesi”. Türk Lehçeleri Grameri içinde (s. 171-230). A. B. Ercilasun (ed.). Ankara: Akçağ.
• Kasapoğlu Çengel, H. (2005). Kırgız Türkçesi Grameri. Ankara: Akçağ.
• Kaymaz, Z. (2000).”Türkiye Türkçesi ve Ağızlarında Renk Bildiren Kelimelerin Kullanılışı ve Sistematiği”. TDAY-Belleten 1997, 251-341.
• Kocasavaş, Y. (1998).”+sa- / +se- İsimden Fiil Yapma Eki ile -sa- / -se- Fiilden Fiil Yapma Eki ve Genişletilmiş Şekilleri”. TDED, XXVIII, 419-434.
• Koraş, H. (1998). Özbek ve Uygur Türkçelerinde İsim. (Yayımlanmamış doktora tezi). Erciyes Üniversitesi, Kayseri.
• Korkmaz, Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Mansuroğlu, M. (1956).”Türkçede -taçı Ekinin Fonksiyonları”. TDED, 7, 1-2, 105-108.
• Necip, E. N. (1995). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. İ. Kurban (çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu (2007). Azərbaycan Dilininin Dialektoloji Lüğəti. Bakı: Şərq-Gərb.
• Orkun, H. N. (1994). Eski Türk Yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özel, S. (1977). Türkiye Türkçesinde Sözcük Türetme ve Birleştirme. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Özkan, F. (2004).”-mak, -mek Eki İle Yapılan Kalıcı İsimler”. V. UTDK içinde (s. 2277- 2282). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Öztürk, R. (1997). Uygur ve Özbek Türkçelerinde Fiil. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• _______ (2015). Yeni Uygur Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Räsänen, M. (1957). Materialien zur Morphlogie der türksichen Sprachen. Helsinki: Studia Orientalia Edidit Societas Orienatalis Fennica XXI.
• _______ (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexsika Societatis Fenno-Ugricae XVII/ 1.
• Ross, E. D. (1994). Kuş İsimlerinin Doğu Türkçesi, Mançuca ve Çince Sözlüğü. E. Gürsoy- Naskali (çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Serebrennikov, B. A., Gadjieva, N. Z. (2011). Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihî Grameri. Tevfik Hacıyev ve Mustafa Öner (çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Sırkaşeva, L. T., Kuçigaşeva, N. A. (2000). Teleüt Ağzı Sözlüğü. Ş. H. Akalın ve Ç. Turgunbayev (çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Söyegow, M., Borjakov, A., Sarıhanov, M., Hocayev, B., Ärnazarov, S. (1999). Türkmen Diliniŋ Grammatikası-Morfologiya. Aşgabat: Ruh.
• Şeyh Süleyman Efendi-yi Buhârî (H 1298). Luġat-i Çaġatay ve Türkî-yi Osmanî. İstanbul: Mihran.
• Türk Dil Kurumu (1983). Yeni Tarama Sözlüğü. C. Dilçin (haz.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Türk Dil Kurumu (1996). Tarama Sözlüğü VII Ekler. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tabaklar, Ö. (1994). Türkmencenin Morfolojisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig’de Söz Yapımı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tekin, Ş. (1992).”Eski Türkçe”. Türk Dünyası El Kitabı II içinde (s. 69-119), Ankara: TKAE.
• Tekin, T. (2003a). Orhon Türkçesi Grameri. İstanbul: Simurg.
• _______ (2003b).”Zetacism and Sigmatizm in Proto-Turkic”. Makaleler I - Altayistik içinde (s. 1-37). Ankara: Grafiker.
• _______ (2004).”Notes on Old Turkic Word Formation”. Makaleler II - Tarihi Türk Yazı Dilleri içinde (s. 414-447). Ankara: Öncü.
• Tietze, A. (2002). Tarihî ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı I (A-E). İstanbul-Wien: Simurg.
• Toparlı, R., Vural, H., Karaatlı, R. (2007). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Uygur, C. V. (1994). Kırgız, Kazak, Karakalpak Türkçelerinde İsim. (Yayımlanmamış doktora tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• _______ (2010). Karakalpak Türkçesi Grameri. İstanbul: Kriter.
• Uzun, N. E., Uzun, L. S., Aksan, Y. K., Aksan, M. (1992). Türkiye Türkçesinin Türetim Ekleri-Bir Döküm Denemesi. Ankara: Şirin.
• Yedekçioğlu, K. (1992). Kayseri Ağzı II-Sözcükler. Kayseri: Beğendik.
• Yıldırım, F. (2008).”Teber Dili”. Kültür Tarihimizde Gizli Diller ve Şifreler içinde (s. 52- 74). E. G. Naskali ve E. Şahin (ed.). İstanbul: Picus.
• Yudahin, K. K. (1988). Kırgız Sözlüğü I-II. A. Taymas (çev.). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Zülfikar, H. (1995). Türkçede Ses Yansımalı Kelimeler. Ankara: Türk Dil Kurumu.