Dağlık Altay Yazıtlarında İleri Ögeler

Yıl 2021, Sayı: 72 (Aralık), 33 - 51, 03.12.2021

Ahmet Karaman

Öz

Dağlık Altay yazıtları, Eski Türk yazısının kullanıldığı diğer yazıt ve el yazmalarından kimi farklılıklar içermektedir. Bu yazıtlarda kullanılan kimi yazı karakterleri, dil bilgisel yapılar, anlamsal çağrışımlar
ve bağlam içerisinde geçen sözcükler söz konusu farklılıkları oluşturan kimi unsurlardır. Farklılıklarının yanında Eski Türk yazıt ve el yazmaları ortak unsurlar barındırmaktadır. Bu ortaklıklar bağlamında Dağlık Altay yazıtlarının söz varlığı açısından incelenmesi, bu yazıtların anlaşılmasında katkılar sunmaktadır. Kimi türemiş sözcüklerin kök biçimlerinin tespiti bu noktada önemli bir konudur. Yazıtların yazarları, türemiş biçimlerini kullandıkları sözcüklerin kök biçimlerinden haberdardılar. Bu tip kök biçimleri bağlam içerisinde yer almayıp türemiş biçimleri bulunan yapılara ileri öge denilmektedir. Bu yazıda, Dağlık Altay yazıtlarında görülen ileri ögeler tespit edilecektir. Bu tespit, Dağlık Altay yazıtlarının diğer yazıt ve el yazmaları ile söz varlığı açısından ortaklık ve bağlantılarının saptanmasına katkılar sunacaktır. Kök biçimlerin saptanması, Dağlık Altay yazıtlarının söz varlığı açısından zenginliğini anlamakta önemli bir yere sahiptir. Çalışmada, gövde biçim olarak belirlenen yapılar kök biçime ulaşıncaya kadar yapısal ve anlamsal açıdan çözümlenecektir. Bu çalışma, yazıt ve el yazmalarında sözcük türetiminin, sözcüklerin anlamsal boyutlarının, ses değişim ve gelişimlerinin ve
o dönemde Türk dilinin lehçe farklılıklarının anlaşılmasına da katkılar sunacaktır. Ayrıca üzerinde durulan sözcüklerin derin etimolojik açıklamaları yapılmış olacaktır.

Anahtar Kelimeler

İleri ögeler, Dağlık Altay yazıtları, söz varlığı, etimoloji, Eski Türk yazıt ve el yazmaları

Forward Elements in Mountainous Altai Inscriptions

Öz

Mountainous Altai inscriptions contain some differences from other inscriptions and manuscripts in which the old Turkic script was used. Typeface variations, grammatical structures, semantic connotations and the words in context used in these inscriptions are some of the elements that make up these differences. Besides their differences, old Turkic inscriptions and manuscripts have common elements. In the context of these parities, the examination of the inscriptions of Mountainous Altai in terms of vocabulary contributes to the understanding of these inscriptions. At this point, determining the root forms of some derived words is an important issue. The authors of the inscriptions were aware of the root forms of the words in which they used their derivatives.
Derived forms without the root forms in the context and structures are called forward element. In this article, forward elements seen in the Mountainous Altai inscriptions will be determined. This will also contribute to the determination of the parities and connections of the Mountainous Altai inscriptions in terms of vocabulary with other inscriptions and manuscripts. The determination of root forms has an important place in understanding the richness of the Mountainous Altai inscriptions in terms of vocabulary. In the study, the structures determined as derived forms will be analysed structurally and semantically until reaching the root form. This study will also contribute to the understanding of word derivation, semantic dimensions of words, phonetic changes and developments in inscriptions and manuscripts, and the dialectal differences of the Turkic language of that period. In addition, deep etymological explanations of the mentioned words will be made.

Anahtar Kelimeler

Forward elements, inscriptions of the Mountainous Altai Republic, vocabulary, etymology, Old Turkic inscriptions and manuscripts, Old Turkic inscriptions and manuscripts

Kaynakça

• Aksan, D. (1989). Lengüistik verilere göre Türk yazı dilinin yaşı konusunda değerlendirmeler. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 37, 323-329.
• Aksan, D. (2004). Türkçenin söz varlığı. Ankara: Engin.
• Aksan, D. (2017). Türkçenin gücü. Ankara: Bilgi.
• Alimov, R. (2014). Tanrı Dağı yazıtları eski Türk runik yazıtları üzerine bir inceleme. Konya: Kömen.
• Alyılmaz, C. (2008). Köktürk harfli yazıtların izinde. Ankara: Karam.
• Alyılmaz, C. (2015). İpek yolu kavşağının ölümsüzlük eserleri. Ankara: Atatürk Üniversitesi.
• Aydın, E. (2017). Orhon yazıtları: Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2018). Uygur yazıtları. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Aydın, E. (2019). Sibirya’da Türk izleri, Yenisey yazıtları. İstanbul: Kronik Kitap.
• Caferoğlu, A. (2015). Eski Uygur Türkçesi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Clauson, G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford: Clarendon.
• Doerfer, G. (1963-1975). Türkische und Mongolische elemente im neupersischen I-IV. Wiesbaden: F. Steiner.
• Ercilasun, A. B. ve Akkoyunlu, Z. (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâti’t-Türk giriş - metin - çeviri - notlar - dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: A functional approach to the lexicon, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
• Erdal, M. (2004). A grammar of old Turkic. Boston: Brill.
• Gabain, A. von. (1988). Eski Türkçenin grameri (Çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• http://www.altay.uni-frankfurt.de (28.01.2021)
• Karaman, A. (2019). Yenisey yazıtlarında geçen adrıl- seçlin- ikilemesi üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 67, 7-26.
• Karaman, A. (2020). Eski Türk yazıt ve el yazmalarında geçen zıt anlamlı ikilemeler üzerine yapısal ve anlamsal bir inceleme. Journal of Old Turkic Studies, 4 (1), 50-97.
• Kormuşin, I., Mozioğlu, E., Alimov, R. ve Yıldırım, F. (2016). Yenisey-Altay-Kırgızistan yazıtları ve kâğıda yazılı runik belgeler. Ankara: BilgeSu.
• Mert, O. (2009). Ötüken Uygur Dönemi Yazıtları’ndan Tes - Tariat - Şine Us. Ankara: Belen.
• Orkun, H. N. (2011). Eski Türk yazıtları. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ölmez, M. (2012). Orhon-Uygur hanlığı dönemi Moğolistan’daki eski Türk yazıtları, metin - çeviri - sözlük. Ankara: BilgeSu.
• Röhrborn, K. (1977). Uigurisches wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen Türkischen texte aus zentralasien, Lieferung I, a-agrıg. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
• Şirin, H. (2013). Yabogan (A 80) yazıtı üzerine. Bengü Beläk, Ahmet Bican Ercilasun Armağanı içinde s. 457-464 (ed. Bülent Gül). Ankara: TKAE.
• Şirin, H. (2016). Eski Türk yazıtları söz varlığı incelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Şirin, H. (2016). Dağlık Altay bölgesi yazıtları: Yeni okuma ve anlamlandırma denemeleri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 42, 167-172.
• Tekin, T. (1998). Orhon yazıtları, Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simurg.
• Tekin, T. (2003). Orhon Türkçesi grameri. İstanbul: TDAD.
• Tekin, T. (2019). Irk Bitig, eski Uygurca fal kitabı. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tıbıkova, L. vd. (2012). Katalog drevnetyurkskih runiçeskix pamyatnikov gornogo Altaya. Gorno-Altaysk: Gorno-Altayskiy Gosudarstvennıy Universitet.
• Ünlü, S. (2012). Karahanlı Türkçesi sözlüğü. Konya: Eğitim.
• Üşenmez, E. (2010). Karahanlı Türkçesinin sözlüğü. İstanbul: Doğu Kitabevi.
• Yıldırım, F. (2017). Irk Bitig ve Orhon yazılı metinlerin dili. Ankara: Türk Dil Kurumu.