Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fi’l-Lûgati’t-Türkiyye’nin sözlükçülük anlayışı hakkında bir inceleme: Arapça dışındaki sözcüklerle düzenlenen madde başları örneği

Yıl 2022, Sayı: 73 (Haziran), 7 - 20, 01.06.2022

Ragıp Muhammed

Öz

Türkçenin gelişim evrelerinden biri olan tarihî Kıpçak Türkçesinin Altın Ordu Kıpçak (Codex Cumanicus), Memlûk ve Ermeni harfli Kıpçak metinleri olmak üzere üç sahada yazılı eserleri bulunmaktadır. Bunlardan Memlûk Kıpçak Türkçesi, XIII–XVI. yüzyıllar arasında, Mısır ve Suriye’de hüküm süren Memlûk devletinde yaşayan Türkler ve bazı Arap filologlar tarafından meydana getirilmiştir. Memlûk Kıpçak Türkçesi ile yazılan eserler sözlük, gramer, edebiyat, din, siyaset, atçılık, okçuluk gibi çeşitli alanlarda kaleme alınmıştır.
Memlûkler döneminde Türkçenin büyük bir önem kazanması sebebiyle Araplara Türkçeyi öğretmek amacıyla sözlük ve gramer içeren eserler hazırlanmıştır. Bunlardan Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fil-Lûgati’t-Türkiyye, Memlûk Kıpçak Türkçesiyle yazılan en önemli eserlerdendir. Sözlük ve gramer içerikli olan bu eserde geleneksel olarak önce Arapça sözcükler verilir, sonra Türkçe karşılığı gösterilir. Bazen Arapça madde başları Farsça, Türkçe, Aramice ve Süryanice gibi dillerden alıntı sözcüklerle düzenlenebilmektedir. Bu yazıda Arapça madde başı olarak gösterilen Farsça, Türkçe, Aramice ve Süryanice gibi dillerden alıntı sözcükler üzerinde durulmuştur ve bugünkü çağdaş Arap lehçelerindeki durumu hakkında değerlendirme yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Memlûk Kıpçak Türkçesi, Et-Tuhfetü’z-Zekiyye fil-Lûgati’t-Türkiyye, alıntı sözcükler

Kaynakça

• Abdurrahim, Y. (2012). Mevsu‘ât’ul- ‘Amiyyeet’ül-Suriyye. Şam: Vezarat’ul Ṣaḳafa. Adday, Ş. (1987). El-Elfazu’l Farisiyyet’ül Mu‘arrabe. Kahire: Daru’l ‘Arab.
• Al-Turk, G. (2006). Et- Tuhfetü’z- Zekiyye fi’l- Lugati’t- Türkiyye üzerine bir dil incelemesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Atalay, B. (1945). Ettuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lûgat-it-Türkiyye. İstanbul: Türk Dil Kurumu.
• Bustânî, B. (1987). Muhîtü’l-Muhît. Beyrut: Mektebetü’l- Lübnan.
• Dozy, R. (1927). Supplément aux dictionnaires Arabes. 2 vols, Leiden: E. J. Brill.
• Eren, H. (1999). Türk dilinin etimoloji sözlüğü. Ankara: Bizim Büro.
• Esedi, M. H. (1988). Mevsu‘ât Ḥaleb el-Muḳârene. 7 Cilt, Halep: Matba‘at’u Cami‘at Haleb.
• Fazılov, E. ve Ziyayev, İ. (1978). İzıskkannıy dar Tyurkskomy yazıku (Grammatiçeskiy taraktat, XIV v. na Arabskom yazıke), Taşkent: Fan.
• Kun, T. H. (1947). Philologica I. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, V(1), 1-57.
• Hughes, J. P., & Wasson, R. G. (1947). The etymology of Botargo. The American Journal of Philology, 68(4): 414–418.
• Kalkaşendî (1922). Ṣubḥu’l-aʿşâ fî Ṣınâʿati’l-İnşâ. Kahire: Matba‘at Daru’l Kutub.
• Karaağaç, G. (2008). Türkçe Verintiler Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Kaymaz, Z. (2014). İbni Mühennâ’nın sözlükçülük anlayışı hakkında bir inceleme Arapça dışındaki kelimelerle düzenlenen madde başları örneği. I. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu, (18-21 Mart 2014) Bildirileri Kitabı içinde (1543-1549). Ankara.
• Kaymaz, Z. (2019). Sudan Arapçasındaki Türkçe söz varlığı üzerine. İ. Çetin ve B. Gül (Ed.), Umay Ana’dan Umay Hoca’ya Prof. Dr. Umay Günay Türkeş’e Armağan içinde (439-456), Ankara: TKAE.
• Kaymaz, Z. ve Mohammad, R. (2016). Et-Tuhfetü’z-Zekiyye Fi’l-Lûgati’t- Türkiyye hakkında bazı açıklamalar. Türkbilig, 32, 1-20.
• Karagözlü, S. (2018). İbnü Mühennâ Lügati Türkçe Kısmı. Ankara: Kesit.
• Nazîmâ, A. ve Reşad, F. (2018). Mükemmel Osmanlı lügati, (haz.: Necati Birinci, Kâzım Yetiş, M. Fatih Andı, Erol Ülgen, Nuri Sağlam, Ali Şükrü Çoruk), Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Raed A. (2008). Mongolian phrases in the Mamluk era literature and books of its historians from (648 – 803 H). Mecelletü’n- Necah, 22(4), 1299-1329.
• Redhouse, J. (1890). Turkish and English lexicon. Constantinople: New Edition.
• Rafeal, N. (1957). Garâibü’l-lehceti’l Lübnaniyye ve’l Suriyye, Beyrut: El-Matba‘at’ul Katolikiyye.
• Spiro, S. (1999). An English-Arabic vocabulary of the modern and colloquial Arabic of Egypt, Beyrut: Librairie du Liban.
• Steingass, F. J. (1977). A Comprehensive Persian-English dictionary, including the Arabic words and phrases to be met with in Persian literature. London: Library Association.
• Sami, Ş. (2010). Kâmûs-ı Türkî, (haz.: Paşa Yavuzarslan). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Toparlı, R., Çöğenli M. S. ve Yanık, N. H. (2000). Kitâb-ı mecmû-ı tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî. Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Tulum, M. (2011). 17. yüzyıl Türkçesi ve söz varlığı, Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Wehr, H. (1976). A dictionary of modern written Arabic, (Ed. J. Milton Cowan). London: Harrap.
• Yavuzaraslan, P. (2004). Türk dilinin sözcük tarihi açısından önemli bir eser Et-Tuhfet-üz-Zekiyye Fil-Lügati’t-Türkiyye. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 52(2004/I-2006), 153-162.