On the use of the word “deghil” in the dialects of the Kipchak group (Kyrgyz, Kazakh, Tatar and Bashkir dialects)

Yıl 2022, Sayı: 74, 51 - 68, 02.12.2022

Aksaamai Omuralıeva

https://doi.org/10.32925/tday.2022.85

Öz

Anahtar Kelimeler

Türk lehçeleri, değil edatı, tügül kelimesi, ek fiil

Kıpçak grubu lehçelerinde (Kırgız, Kazak, Tatar ve Başkurt Türkçesinde) “değil” kelimesinin kullanımı üzerine

Öz

İlk olarak Dîvânu Lügâti’t-Türk’te görülen değil kelimesi, günümüzde Türk dilinin en çok Oğuz grubu lehçelerinde kullanılmaktadır. Daha yaygın olarak Türkiye Türkçesinde kullanılan bu kelime, Türk dilinin diğer lehçelerinde de çeşitli ses değişikliklerine uğramış şekilde karşımıza çıkmaktadır. Kıpçak grubu lehçelerinde tügül, tuvıl, tügěl, tügil tuvul, tüwül, dägil, dügül, tue/tuel gibi şekilleri bulunan
kelime, bu lehçelerin gramer kitaplarında olumsuzluk edatı olarak ele alınmaktadır. Bazı Türk lehçelerinde ek fiilin olumsuzu olarak değil
yerine emes (ET: ermez) kullanımları olduğu görülmektedir. Değil kelimesi her ne kadar Oğuz grubu lehçelerine ait bir özellik olarak kabul edilse de Kıpçak grubu lehçelerinin birçoğunda bu kelime tügül, tuvıl, tügěl, tügil vb. şekillerde aynı kullanım özelliklerini göstermektedir. Çalışmada, Kıpçak grubu lehçelerinden Kırgız Türkçesi esas alınarak Kazak, Kazan Tatar ve Başkurt Türkçesindeki kullanımları ele alınıp, karşılaştırmalı olarak incelenecektir. Öncelikle Kırgız, Kazak, Tatar ve Başkurt lehçelerindeki değil kelimesinin kullanımlarının tespiti
yapılacak olup, devamında bahsi geçen lehçelerdeki değil yapılarının karşılaştırılması neticesinde genel bir değerlendirme yapılmaya
çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Türk lehçeleri, değil edatı, tügül kelimesi, ek fiil

Kaynakça

• Abdullina, G. ve Nugamanova, I. (2015). Rol modalnıh slov v reprezentatsii otritsaniya v başkirskom yazıke. Mir Nauki, Kulturıy i Obrazovaniya, 50(1), 261-263.
• Abdullina, G. ve Nugamanova, I. (2016). Kategoriya otritsaniya v başkirskom yazıke. RİTS BaşGU.
• Abduvaliyev, İ. ve Akmataliyev, A. (2011). Kırgız tilinin tüşündürmö sözdügü. Avrasya Press. Mektep.
• Abilkasımov, B., S. Biyzakov ve A. Jünisbekov vd. (2011). Kazak adebiy tiliniŋ sözdigi. Til Bilimi İnstitutı.
• Ahmed, O. (2013). Türkçede değil edatının pek ele alınmayan bir özelliği üzerine. Hikmet Uluslararası Hakemli İlmi Araştırma Dergisi, 21, 10-25.
• Asılgarayev, Ş. ve Ganiyev, M. (2007). Tatarsko-russkiy slovar (C II). Magarif.
• Aydıner, M. (2014). Başkurt Türkçesinde edatlar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Aytmatov, Ç. (2011). Ak keme. Bişkek.
• Baskakov, N. A. (1952). Karakalpakskiy yazık, fonetika i vorfologiya (C II). Moskova: İzdatelstvo Akademii Nauk SSSR.
• Bogdanovskiy, P. V. (2003). Morfologiya tatarskogo yazıka. Moskova.
• Börekçi, M. (2001). Türkçe öğretimi bakımından dil bilgisi terimi ve kavram olarak olumluluk-olumsuzluk. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 49, 44 – 61.
• Cin, A. (1998). Türk şiveleri ve günümüz Oğuz grubu şivelerinde olumsuzluk ifadesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Oxford.
• Çiçekdağı, C. (2019). “Olmayan” ve “değil” sözcükleri ve olumsuzluk üzerine mantıksal bir değerlendirme. Kaygı, 18(2), 325-350.
• Çürük, M. S. (2010). Olumsuzluk ve kiplik arasındaki ilişki: bakış ve yaklaşımlar, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(2), 57-72.
• Danabayev, K. (2008). Sagınış eken bala kez, Aynurdın üyi köşken kün. Foliant Baspası. 69-111.
• Danabayev, K. (2008). Sagınış eken bala kez, Şantöbe, Şotay, Baldevren. Foliant Baspası. 27-69.
• Danabayev, K. (2008). Sagınış eken bala kez, Üş kündik Devren. Foliant Baspası. 133-155.
• Davletov, S. ve Kudaybergenov, S. (1980). Azırkı kırgız tili, morfologiya. Mektep.
• Davletov, S., Mukambaev, C. ve Turusbekov, S. (1982). Kırgız tilinin grammatikası. Mektep.
• Dmitriyev, N. K. (1948). Grammatika başkirskogo yazıka. İzdatelsvo Akademii Nauk SSSR.
• Düysenbek, A. (2012). Kökjiyek, Kökjiyek. Foliant Baspası. 83-233.
• Düysenbek, A. (2012). Kökjiyek, Tergev ali bitken jok. Foliant Baspası. 304-337.
• Ehmetyanov, R. (2001). Tatar tělěněn kıskaça tarihi-etimologik süzlěgě. Tatarstan Kitap Neşriyatı.
• Galiyeva, A. ve Zamaletdinov, R. (2016). Morfologiçeskaya priroda otritsatelnogo slova tügel v tatarskom yazıke. Filologiya i Kultura, 43(1). 41-47.
• Gülensoy, T. (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü A-N (C 1). Türk Dil Kurumu.
• Harisova, Ç. M. (2014). Tatarskiy yazık, spravoçnik. Tatarskoye Knijnoe İzdatelstvo.
• Hisamova, F. M. (2016). Tatar grammatikası. TEhSİ.
• Ishakov, A. (1991). Kazirgi kazak tili, morfologiya. Ana Tili.
• İlhan, N. (2005). Türkçede olumsuzluk. Karaman Dil Kültür ve Sanat Dergisi, 271-279.
• İsabekov, D. (2014). Tandamalı şıgarmaları angimeler, Kara şanırak. Ayganım Baspa Üyi. 15-21.
• İsabekov, D. (2014). Tandamalı şıgarmaları angimeler, Konfrontatsiya. Ayganım Baspa Üyi. 93-102.
• İsabekov, D. (2014). Tandamalı şıgarmaları angimeler, Sotsiyalizm zalimi. Ayganım Baspa Üyi. 179-192.
• İsabekov, D. (2014). Tandamalı şıgarmaları angimeler, Talahan -186. Ayganım Baspa Üyi. 121-130.
• İsabekov, D. (2014). Tandamalı şıgarmaları angimeler, Yesepşot, Tüyetavlık jane domino içinde (80-92). Ayganım Baspa Üyi. İsabekov, D. (2014). Tandamalı şıgarmaları angimeler, Yesketkiş içinde (131-145). Ayganım Baspa Üyi.
• İsyangulova, İ. (2021). Modalnıe slova vırajayuşie otritsaniye v sovremennom başkirskom yazıke içinde (81-83). Nauçnıy Almanah.
• Kamalov, S. (1984). Tolkovıy slovar karakalpaskogo yazıka. Karakalpakstan.
• Malmakov, M. ve Esenova, K. (2011). Kazak adebiy tilinin sözdigi. Almatı.
• Nadelyayev, V. M., Nasilov, D. M., Tenişev, E. R. ve Şçerbak, A. M. (1969). Drevnetyurksiy slovar. Nauka.
• Nugamanova, İ. R. (2013). Otritsaniye i sredstvo ego vırajeniya v başkirskom yazıke. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Başkirskiy Gosudarstvennıy Universitet.
• Özmen, M. (1997). Türkçede değil kelimesi ve kullanımları. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 43, 315-368.
• Räsänen, M. (1969). Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Suomalais-Ugrilainen Seura.
• Rısbayeva, G. K. (2000). Kazak tili. Sözdik-Slovar.
• Seçkin, P. (2018). Türkçede dilsel bir kategori olarak olumsuzluk. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimsel Enstitüsü.
• Seydakmatov, K. (1988). Kırgız tilinin kıskaça etimologiyalık sözdügü. İlim.
• Şırdakova, S. (2014). Kırgız el comoktoru, Acıdaar Aya içinde (231-234). Biyiktik Plus.
• Şırdakova, S. (2014). Kırgız el comoktoru, Amalduu kedey içinde (124-126). Biyiktik Plus.
• Şırdakova, S. (2014). Kırgız el comoktoru, Asıl taş içinde (174-182). Biyiktik Plus
• Şırdakova, S. (2014). Kırgız el comoktoru, Torgoy içinde (20-22). Biyiktik Plus.
• Tekin, T. (1988). Orhon yazıtları. Türk Dil Kurumu.
• Tekin, T. (2013). Makaleler III, çağdaş Türk dilleri. Türk Dil Kurumu.
• Tietze, A. (2002). Tarihî ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügatı (C I). Simurg-Österreichische Akademie der Wissenschaften.
• Vahitova, R. K. ve İskujina, F. S. (2009). Samouçitel başkirskogo yazıka. Gilem.
• Vámbéry, H. (1878). Etymologisches Wörterbuch der Turko-Tatarischen Sprachen. F.A. Brockhaus.
• Yarba, S. (2018). Kıpçak grubu Türk dillerinde olumsuzluk. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Anabilim Dalı.
• Yuldaşev, A. A. (1981). Grammatika sovremennogo başkirskogo literaturnogo yazıka. Nauka.
• Zaynulin, M. V. (2005). Hezerge başkort ezebi tele. Kitap.