Hamdullah Hamdî’nin Kıyâfetnâme’sinin bir nüshası üzerine

Yıl 2022, Sayı: 74, 193 - 222, 02.12.2022

Hanife Alkan Ataman

https://doi.org/10.32925/tday.2022.91

Öz

En eski dönemlerden itibaren insanlar, görünenin ardındaki görünmeyeni merak etmiş ve buna yönelik çeşitli uygulamalarda bulunmuştur. “Gaybi / gizli ilimler” adı altında toplanan uygulamalar doğrultusunda Doğu’da “ilm-i firâset”, Batı’da “fizyonomi” adıyla karşılanan bilim dalları ortaya çıkmıştır. Kıyafetnamelerde, temelde insan bedeninin ruhu kaplayan bir kıyafet / giysi / kılıf olduğu düşünülerek insanın beden yapısı ve bazı eylemleri gibi dışarıdan gözlemlenebilen somut özelliklerinden yola çıkılarak ruhsal yaşamı, karakteri ve ahlakı ile ilgili hükümler verilmiştir. Bu çalışmada Türk edebiyatında kıyafetnamelerden kısaca bahsedilmiş, elde bulunan en eski tarihli Türkçe eser olan Akşemseddinzade Hamdullah Hamdî’nin Berlin Staatsbibliothek’te Diez A oct. 144. numarada kayıtlı 8 varaklık manzum Kıyafetname nüshası incelenmiş, metinde ne anlatıldığı üzerinde genel hatlarıyla durulmuş, çalışmanın sonunda metnin transkripsiyonlu çevirisine ve birkaç sayfasının tıpkıbasımına yer verilmiştir. Kıyafetname’nin girişinde Allah’a ve Hz. Muhammed’e şükranlar sunulduktan sonra “Reng”, “Boy”, “Et”, “Hareket”, “Saç”, “Baş” gibi toplamda 24 bölüm açılarak bunların yansıması olan karakter özellikleri ile ilgili ön kabuller sıralanmıştır. Teni ya da yüzü kırmızı olan kişilerin utanma duygularının bulunduğuna işaret edildiği ve böyle kişilerin övüldüğü bölümde utanan insanların gerçekten yüzlerinin kızarabileceği gerçeğinden hareketle ön kabullerden bazılarının mantıki temellere dayandırıldığı da anlaşılmaktadır. Kıyafetnamelerin içinde barındırdığı kültürel unsurlar; o toplumun dünya görüşünün, ortak kabullerinin bir anlamda dile yansımış şeklidir. Bu nedenle bu tür eserlerin gün yüzüne çıkarılması ve yeni nesillere tanıtılması, kültür tarihi açısından önem arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Hamdullah Hamdî, kıyafetname, gizli ilimler, dış görünüş, karakter, ön kabuller

Kaynakça

• Akşemseddinzade Hamdullah Hamdî. Kıyafetname. Diez A oct. 144, Staatsbibliothek zu Berlin. https://digital.staatsbibliothek-berlin.de/werkansicht?PPN=PPN773159061&PHYSID=PHYS_0008
• Başkan, A. R. (1987). The study of physiognomy and The Kıyafet-name of Seyyid Lokman Çelebi. Kültür ve Turizm Bakanlığı.
• Bülbülân, S. (1966-1967). Hamdullah Hamdi ve Kıyafetnâmesi. Yayımlanmamış Mezuniyet Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih, Coğrafya Fakültesi.
• Ceyhan, A. (1997). Bedr-i Dilşad’ın Murâd-nâmesi (2 cilt). Millî Eğitim.
• Çakır, M. (2007). Kıyâfet-nâme”ler hakkında bir bibliyografya denemesi. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 5(9), 333-350.
• Çavuşoğlu, A. (2004). Kıyafetnameler. Akçağ.
• Çavuşoğlu, A. (2009). Kıyafet ilmi ve Kutadgu Bilig’de kıyafet ilmi / fizyonomi izleri. Bilimname, XVII, 293-302.
• Çelebioğlu, Â. (1979). Kıyâfe(t) ilmi ve Akşemseddinzâde Hamdullah Hamdî ile Erzurumlu İbrâhim Hakkı’nın kıyâfet-nâmeleri. Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, 10, 225-262.
• Çınar, B. (2012). Niğdeli Visâlî ve Hamdullah Hamdî’nin Kıyâfetnâmeleri üzerine bir inceleme. Zeitschrift für die Welt der Türken (ZfWT), 4(3), 299-308.
• Erkal, A. (1999). Kıyafetnâmeler üzerine. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 13, 217-225.
• Fahd, T. (1986). Ḳiyāfa. The Encyclopaedia of Islam içinde (C V, 234-235). Brill.
• Güler, K. ve Ersoy, E. (2012). XVI. asır bursa zanaatkârları hakkında secili mizahi bir eser: Sun’î Çelebi’nin Tezyı̂n-nâmesi. Turkish Studies, 7(3), 1281-1309.
• İbrahim Hakkı Hazretlerinin bazı manzumeleri ve kıyafetname (İHH) (1976). Pars.
• Kıyâfetü’l-İnsâniyye fî Şemâ’ili’l-Osmâniyye, human physiognomy or the features of the Ottomans (KİŞO) (1998). Tarihi Araştırmalar Vakfı, İstanbul Araştırma Merkezi.
• Macdonald, O. B. (1977a). Kıyâfet. İslam ansiklopedisi içinde (C VI, 775-776). Millî Eğitim.
• Macdonald, O. B. (1977b). Firaset. İslam ansiklopedisi içinde (C IV, 640). Millî Eğitim.
• Mengi, M. (1977). Kıyafetnameler üzerine. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten, 25, 299-309.
• Mengi, M. (2002). Kıyâfetnâme. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm ansiklopedisi içinde (C XXV, 513-514). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Öztürk, Z. (1997). Hamdullah Hamdi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam ansiklopedisi içinde (C XV, 452-454). Türkiye Diyanet Vakfı.
• Türk, G. (2007). Anadolu sahasına ait bir kıyafet-nâme örneği üzerine inceleme. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Aydın: Adnan Menderes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Türkdoğan, M. G. (2014). İlm-i kıyâfet ve firâset bağlamında Mustafa Bin Evrenos’un “Hâzâ Kitab-ı Firâsetnâme ve Kıyâfetnâme”si. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, VII(34), 172-195.
• Yerdelen, C. (1988). Türk edebiyatındaki kıyâfet-nâmeler ve Niğdeli Visâlî’nin Vesiletü’l-irfan adlı kıyâfet-nâmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.