Mental verbs in Yunus Emre’s Diwan

Yıl 2023, Sayı: 76, 179 - 216, 01.12.2023

Hanife Alkan Ataman

https://doi.org/10.32925/tday.2023.108

Öz

The ability to use language is one of the main indicators of mental development. As a means of communication, noun and verb types are the most important and sufficient elements of the language on their own. Although verbs have been classified in various ways by pointing out their concrete aspects, the number of semantic classifications related to verbs is low. Especially in the field of cognitive linguistics, it is seen that another classification is made for verbs that express mental, sensory and emotional processes through language, and the related verbs are generally called “mental” or “cognitive verbs”. Within the scope of mental verbs, the source of which is the mind, verbs expressing perception and explanations with sense organs can be evaluated. Mental verbs do not express observable action, since what goes through one's mind cannot be known from the outside. However, it is also possible to make inferences about what is thought or felt from some situations that are reflected in body movements. In this study, Divan of Yunus Emre was scanned in terms of mental verbs were examined under “sensory”, “emotion”, “memory and cognition” and “explanatory verb”. It has been pointed out that some of these verbs can be included under more than heading as they are polyseme. It is aimed to make inferences about the perception, mind, emotion and expression world of the author and the Turks of this period through a religious/mystical work through the determined verbs, and to evaluate the vocabulary of the Turkish language on the basis of mental processes.

Anahtar Kelimeler

Mental verb, cognitive linguistics, Yunus Emre, mind, emotion.

Yûnus Emre Dîvânı’nda mental fiiller

Öz

Dili kullanma becerisi, zihinsel gelişimin temel göstergelerinden biridir. İletişim aracı olarak dilin tek başına yeterli ve anlamlı en önemli ögeleri olan sözcüklerden isim ve fiil türlerinin ayrımından bahsedilebilir. Bunlardan fiil, asıl olarak dış dünyadaki hareketi karşılar. Yapılan çalışmalarda fiiller, somut yönlerine işaret edilerek çeşitli şekillerde tasnif edilegelmişse de fiillerle ilgili semantik sınıflandırma sayısının az olduğu söylenebilir. Özellikle bilişsel dil bilimi alanında zihinsel, duyusal, duygusal süreçleri, dil vasıtasıyla ifade eden fiillerle de ilgili başka bir sınıflandırmaya gidildiği ve bahsi geçen fiillerin genel olarak “mental fiiller” ya da “biliş fiilleri” olarak adlandırıldığı görülmektedir. Bu noktada mental fiillerin kapsamı içinde, kaynağı zihin olan algılama, anlama, düşünme gibi faaliyetlerin yanı sıra duyu organları ile algılamayı ve açıklamaları ifade eden fiiller değerlendirilebilir. Dışarıdan bakıldığında birey(ler)in aklından geçenler bilinmeyeceği için mental fiiller, gözlemlenebilir hareket ifade etmezler. Ancak beden hareketlerine yansıyan bazı durumlardan bireylerin ne düşündükleri veya ne hissettikleri ile ilgili çıkarımlarda bulunmak mümkündür. Bu çalışmada, Türk dili ve kültür tarihi açısından değeri yadsınamayacak edebî şahsiyetlerden biri olan Yûnus Emre’nin Dîvân’ı, mental fiiller açısından taranmış; tespit edilen fiiller, geçtiği dizelerle tanıklanarak “duyu fiilleri”, “duygu fiilleri”, “anı ve biliş fiilleri” ve “açıklama fiilleri” olmak üzere dört başlık altında incelenmiştir. Bu fiillerin bazılarının çok anlamlı olmaları yönüyle birden fazla başlık altına dâhil edilebileceğine dikkat çekilmiştir. Ayrıca Türk dilinin zengin işaretleyicilerinin, yardımcı fiillerinin ve metaforik anlamlar üretme yönündeki elverişliliğinin aynı anlamı veren birçok mental fiil türünün oluşumuna zemin hazırladığı anlaşılmıştır. Tespit edilen fiiller aracılığıyla dinî/tasavvufi bir eser üzerinden yazarın ve bu dönem Türklerinin algı, zihin, duygu ve ifade dünyası hakkında çıkarımlarda bulunmak, Türk dilinin söz varlığını mental süreçler temelinde değerlendirmek hedeflenmiştir

Anahtar Kelimeler

bilişsel dil bilimi, Yûnus Emre, zihin, duygu, mental fiil

Kaynakça

• Aksan, D. (2007). Eylem. Her yönüyle dil anaçizgileriyle dilbilim içinde (s. 98-99). Türk Dil Kurumu.
• Aksoy, Ö. A. (1988). Atasözleri ve deyimler sözlüğü. İnkılâp.
• Atkinson, R. L. vd. (2002). Psikolojiye giriş (2. bs.). Arkadaş.
• Aydoğmuş, E. (2021). Özbek Türkçesinde mental fiiller. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 22(Mart), 135-151.
• Barutcu Özönder, S. (1999). Türk Dilinde fiil ve fiil çekimi. Türk gramerinin sorunları II içinde (s. 56-65). Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Bilgin Aksoy, G. (2021). Azerbaycan Türkçesinde mental fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
• Biray, N. (2007). Kazak şivesi ve Denizli ağzında kök hâldeki benzer idrak fiillerinde anlam farklılaşmaları. Ayfer Özçelik (Ed.), Uluslararası Denizli ve çevresi tarih ve kültür sempozyumu (6-8- Eylül 2006) Bildiriler II içinde (s. 307-314). Pamukkale Üniversitesi.
• Booth, J. R. ve W. S. Hall (1995). Development of the understanding of the polysemous meanings of the mental-state verb know. Cognitive Development. 10, 529-549.
• Bretherton, I. ve M. Beegly (1982). Talking about internal states: The acquisition of an explicit theory of mind. Developmental Psychology. 18, 906-921.
• Croft, W. (1993). Case marking and the semantics of mental verbs. J. Pustejovsky (Ed.), Semantics and the lexicon içinde (s. 55-72). Dordrecht: Kluwer Academic, 49.
• Çelik, T. (2021). Risale-i Kudsiyye’de mental fiiller ve dizin. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi.
• Erdem, M. (2004). Türkmen Türkçesinde mental fiillerin isteme göre anlam değişmeleri. V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri içinde (I: 939-949). Türk Dil Kurumu.
• García Miguel, J. M. ve F. J. Albertuz (2005). Verbs, semantic classes and semantic roles in the ADESSE project’. Proceedings of the interdisciplinary workshop on the identification and representation of verb features and verb classes (28 Febrero-1 Marzo 2005) içinde (s. 50-55), Saarbrücken.
• Gölpınarlı, A. (1943). Yûnus Emre dîvânı. Ahmet Halit Kütüphanesi.
• Güvenç, G. (2002). Güdüler ve duygular. Charles G. Morris (Ed.), Psikolojiyi anlamak (Psikolojiye giriş) içinde (s. 407-451). Türk Psikologlar Derneği.
• Hirik, E. (2017). Türkiye Türkçesi duyu fiillerinde anlam ve kelime sıklığı ilişkisi. SUTAD, 41, 53-74.
• Hirik, E. (2018). Türkiye Türkçesinde mental fiiller. Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
• Ibarretxe Antuñano, B. Iraide (1999). Polysemy and metaphor in perception verbs: A cross linguistic study. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Edinburgh: University of Edinburgh.
• Johnson, C. N. ve H. M. Wellman (1980). Children’s developing understanding of mental verbs: Remember, know, and guess. Child Development, 51(4), 1095-1102.
• Kamchybekova, K. (2010). Kırgız Türkçesinde duyu fiilleri. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Kamchybekova, A. K. (2011). Kırgız Türkçesinde duyu fiilleri. ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 2(3), 87-102.
• Kamchybekova, K. (2013). Kırgız Türkçesinde tat alma duyu fiilleri (Sözcüksel anlam bilimi açısından bir deneme). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, 35, 9-22
• Kamchybekova, K. (2011). Duyu fiillerinde anlamsal özellikler üzerine. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 8(2), 22-35.
• Karahan, L. (1999). Fiil terimi üzerine. Türk gramerinin sorunları II içinde (s. 47-55). Türk Dil Kurumu.
• Koptagel İlal, G. (1991). Tıpsal psikoloji. Tıpta davranış bilimleri (3. bs.). Güneş Kitabevi.
• Korkmaz, Z. (2009). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi (3. bs.). Türk Dil Kurumu.
• Montgomery, D. E. (2002). Mental verbs and semantic development. Journal of Cognition and Development, 3(4), 357-384.
• Özeren, M. ve İ. Alan (2018). Kırgız Türkçesinde mental fiiller. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 61, 203-224.
• Papafragou, A. (2001). Linking early linguistic and conceptual capacities: The role of theory of mind. A. Cienki vd. (Ed.), Conceptual and discourse factors in linguistic structure içinde (s. 169-184). CSLI.
• San Roque, L. vd. (2015). Vision verbs dominate in conversation across cultures, but the ranking of non-visual verbs varies. Cognitive Linguistics. De Gruyter Mouton, 23, 1-30.
• Sarı, İ. (2019). Algı fiillerinde çok anlamlılık: gör- örneği, E. Kuyma ve A. Nazlı (Ed.) Algı’ya dair içinde (s. 129-161). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Schwanenflugel, P. J. vd. (1994a). Developing theories of mind: Understanding categories and relations between mental activities. Child Development, 65, 1546-1563.
• Seçkin, K. (2019). Eski Türkçede mental fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi.
• Schwanenflugel, P. J. vd. (1994b). The organization of mental verbs and folk theories of knowing. Journal of Memory and Language, 33, 376-395.
• Shatz, M. vd. (1983). The acquisition of mental verbs: A systematic investigation of the first reference to mental states. Cognition, 14, 301-321.
• Sweetser, E. (1990). Modality. Etymology to pragmatics: Metaphorical and cultural aspects of semantic structure. Cambridge studies in linguistics içinde (s. 49-75). Cambridge University Press. Şahin, S. (2012). Mental fiil kavramı ve Türkmen Türkçesinde mental fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(4), 45-62.
• Şirin User, H. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı yazıtları. Söz varlığı incelemesi. Kömen.
• Tanalp, R. (1975). Duyu fizyolojisi. Ankara Üniversitesi Eczacılık Fakültesi.
• Tatcı, M. (2021). Yûnus Emre dîvânı. H.
• Timurtaş, F. K. (2017). Yûnus Emre dîvânı. Kapı.
• Türk Dil Kurumu güncel Türkçe sözlük. Erişim Tarihi: 25.06.2022.
• https://sozluk.gov.tr/ (25.06.2022)
• Viberg, Å. (1983). The verbs of perception: a typological study, Brian Butterworth. Bernard Comrie ve Östen Dahl (Ed.), Explanations for Language Universals içinde (s. 123-162). Mouton.
• Viberg, Å. (1993). Crosslinguistic perspectives on lexical organization and lexical progression. Kenneth Hyltenstam ve Åke Viberg (Ed.), Progression and Regression in Language: Sociocultural, Neuropsychological and Linguistic Perspectives içinde (s. 340-385). Cambridge University Press.
• Wellman, H. ve D. Estes (1986). Early understanding of mental entities: A reexamination of childhood realism. Child Development, 57, 910-923.
• Wellman, H. M. ve K. Bartsch (1994). Before belief: Childrenʹs early psychological theory. C. Lewis ve P. Mitchell (Ed.), Children’s Early Understanding of Mind: Origins and Development içinde. LEA.
• Wierzbicka, A. (1994). ‘Cultural scripts’: A new approach to the study of cross cultural communication. Pragmatics and Language Learning. Monograph Series, 5, 1-24.
• https://files.eric.ed.gov/fulltext/ED398737.pdf (05.07.2022)
• Yaylagül, Ö. (2005). Türk Runik harfli metinlerde mental fiiller. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2(1), 17-51.
• Yaylagül, Ö. (2011). Türkiye Türkçesindeki duygu fiilleri, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(4), 100-111.
• Yegin, A. (2019). Mental fiil kavramı ve Şeyyâd Hamza’nın Yusuf u Zeliha mesnevisinde mental fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 4(9), 51- 74.
• Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada mental fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi.
• Yıldız, H. (2017). Eski Uygurcada göz fiilleri. JOTS, 1(1), 145-213.
• Yıldız, H. (2018). Atebetü’l-Hakayık’ta algı fiilleri. Karadeniz Araştırmaları, 15(60), 163-181.
• Yıldız, H. (2019). Eski Uygurcada bellek fiilleri. Türkbilig, 37, 21-34.
• Yıldız, H. (2020). Eski Uygurcada mental fiiller arası geçişler üzerine notlar. Gazi Türkiyat, 26, 105-125.