Ebu'l-Leys Tefsiri Tercümesi Mukaddimesi: İstiaze Kısmının Değerlendirmesi

Yıl 2018, Cilt: 5 Sayı: 2, 167 - 193, 23.12.2018

Hidayet Aydar

Öz

Bu çalışmada Ebu’l-Leys es-Semerkandî’nin
Arapça yazmış olduğu Tefsiru’l-Kur’an adlı eserinin Osmanlıcaya yapılmış
tercümelerinde bulunan mukaddime üzerinde durulmaktadır. Mukaddime asıl metin
olan Ebu’l-Leys tefsirinde bulunmamaktadır, dolayısıyla tercüme değil, özgün
bir çalışma mahiyetindedir. Musa el-İznikî’ye ait olması kuvvetle muhtemel olan
mukaddime XV. Asır Anadolu Türkçesiyle yazılmıştır. Bilhassa dinî ve kültürel
açıdan, özellikle de Tefsir ve Tasavvuf kültürü açısından önem arz eden mukaddimede
mühim tasavvufî konular, dönemin anlayışı çerçevesinde ele alınıp işlenmiştir. Dolayısıyla
mukaddime, bir ölçüde müellifin yaşadığı XV. asrın tasavvuf anlayışını yansıtmaktadır.
Biz de burada ağırlıklı olarak tasavvufî konuların ele alındığı mukaddimeyi irdeleyip
tanıtmaya çalışacağız. Üzerinde durulan konulardan hareketle dönemin din ve
kültür anlayışını yanıstmaya gayret göstereceğiz. Çalışmada mukaddime hakkında
tanıtıcı bilgiler verilecek, metinde geçen kişiler, konular, rivayetlerle
ilgili dipnotlarda gerekli açıklamalar yapılacaktır. İhtiyaç hâsıl olduğunda hem
diğer bazı nüshalarla, hem de Arapça orijinal metindeki bazı rivayetlerle
mukayeseler yapılarak burada esas aldığımız nüshada geçen bilgilerin doğru
şekli tespit edilmeye çalışılacaktır. Ayrıca ilgili kısımların transkripsiyonlu
metni de sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

Ebu’l-Leys tefsiri, Osmanlıca tefsir, Mukaddime, tasavvuf

Kaynakça

• Abay, Muhammed, Osmanlı Dönemi Müfessirleri, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Bursa, 1992.
• Abd b. Humeyd, Ebu Muhammed, el-Müntehab min Müsnedi Abd b. Humeyd, (Tahk. Subhi el-Bedri es-Samarrai-Mahmud Muhammed Halil es-Saidi), el-Kahire, Mektebetu’s-Sünneh, 1408/1988.
• Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, (Tahk. Şuayib el-Arnavut), Müessesetü’r-Risale, 1421/2001.
• Aydar, Hidayet, “Ebu’l-Leys Tefsiri Tercümesi Mukaddimesinin Tasavvufî Yönü Üzerine: Besmele Kısmı”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014/2, Cilt: XVI, Sayı: 2, 53-88.
• Aydar, Hidayet - Nesibe Kablander, “Ebu’l-Leys Tefsiri Tercümesinin Mukaddime Kısmının Transkripsiyonlu Metni ve Muhtevâ Değerlendirmesi”, Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Eylül/2015 Yıl:2, Sayı: 4, s. 127-176.
• el-Aynî, Ebu Muhammed Mahmud b. Ahmed Bedruddin, Umdetu’l-Kârî Şerhu Sahîhi’l-Buhârî, Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabi ts.
• el-Beğavi, Ebu Muhammed el-Hüseyin b. Mes’ud, Meâlimu’t-Tenzil Tefsiru’l-Beğavî, (Tahk. Abdurrezzak el-Mehdi), Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arab, 1420.
• Berbercan, Mehmet Turgut, “Türk Tercüme Edebiyatı Üzerine İncelemeler: Harezm Türkçesi ile İlk Adaptasyonlar”, Dede Korkut, 4/7.
• el-Beyhaki, Ahmed b. El-Hüseyin Ebubekir, ed-Da’vatu’l-Kebir, (Tahk. Bedr b. Abdullah el-Bedr), el-Kuveyt, Ğaras li’n-neşr ve’t-Tevzi, 2009.
• Birışık, Abdulhamit -Recep Arpa, “Osmanlı Dönemi Tefsir Çevirileri”, Türkiye Araştırmaları Literatıir Dergisi (TALİD), Cilt 9, Snyı 18, 2011.
• Bursalı Mehmed Tahir, Osmanlı Müellifleri, (Ankara: Bizim Büro Basımevi, 2009.
• Çalışkan, İsmail, “Tefsirî Mehmed Efendi'nin Tefsîr-i Tibyan Adlı Eserinin Osmanlı Dönemi Tefsir Faaliyetindeki Yeri ve Dönemin Siyasi-Sosyal Yapısı İçin Anlamı”, Osmanlı Toplumunda Kur’an Kültürü ve Tefsir Çalışmaları –I-, (Edit. Bilal Gökkır ve diğerl.), İlim Yayma Vakfı, İstanbul 2011.
• Çetin, Abdulbaki, “Ebu’l-Leys Semerkandî Tefsirinin Türkçe Tercümesi Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Konya. Haziran 2007.
• ed-Dârekutnî, Ebu’l-Hasan Ali b. Ömer, Sünenu’d-Dârekutnî, (Thk. Şuayip el-Arnaut ve diğerl.), Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1424/2004.
• Demir, Ziya, XIII.-XVI. y.y. Arası Osmanlı Müfessirleri, Ensar Nesriyat, İstanbul, 2007.
• Doğan, İshak, Osmanlı Müfessirleri, (İstanbul: İz Yayıncılık, 2011).
• Ebu Nuaym Ahmed b. Abdillah el-Esbahânî, Hilyetu’l-Evliya ve Tabakâtu’l-Esfiya, Mısır: es-Saâde, 1394/1974.
• el-Elbânî, Nasıruddin, Daîfu’l-Câmii’s-Sağîr ve Ziyâdâtuh (el-Fethu’l-Kebir), el-Mektebu’l-İslâmî, ts.
• el-Elbânî, Nasıruddin, Silsiletu’l-Ehâdisi’d-Daîfe ve’l-Mevdûa ve Eseruhâ’s-Seyyiu fi’l-Umme, er-Riyad: Dâru’l-Maârif, 1412/1992.
• Ersöz, İsmet, “Ashab-ı Kehf”, DİA, c. III (İstanbul, 1991).
• Ertaylan, İsmail Hikmet, Türk Edebiyatı Örnekleri VII, Ahmed-i Dâ’î, Hayatı ve Eserleri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1952.
• Harman, Ömer Faruk, “Bel’am b. Baura”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopidisi (DİA), cilt V (İstanbul: 1992).
• İbn Atiyye, Ebu Muhammed Abdulhak el-Endülüsî, el-Muharraru’l-Veciz fi Tefsiri’l-Kitabi’l-Aziz, (Tahk. Abdusselam Abduşşafi Muhammed), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1422.
• İbn Ebi Şeybe, Ebubekir, el-Musannaf fi’l-Ehâdîs ve’l-Âsâr, (Tahk. Kemal Yusuf el-Hût), er-Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, 1409.
• İbn Hibban, Ebu Hatim Muhammed, el-İhsân fi Takrîbi Sahîhi İbn Hibbân, (Tertb. Alauddin el-Farisi, Thk. Şuayip el-Arnaut), Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1408/1988.
• İbn Kesir, Ebu’l-Fida İsmail, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azim, (Tahk. Muhammed Hüseyin Şemsuddin), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Mâce, Ebu Abdillah Muhammed b. Yezid, Sünenu İbn Mâce, (Thk. M.Fuad Abdulbaki), Dâru İhyai’l-Kutubi’l-Arabi ts.
• İbnu’l-Cevzi, Cemaluddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman, Zâdu’l-Mesir fi İlmi’t-Tefsir, (Tahk. Abdurrezzak el-Mehdi), Beyrut: Dâru’l-Kitabi’l-Arabi, 1422.
• İbnü’l-Mülekkin, Siracuddin Ebu Hafs Ömer b. Ali, Tabakâtu’l-Evliya, (Tahk. Nuruddin Şeribe), el-Kahire: Mektebetu’l-Hanci, 1415/1994.
• el-Kastalânî, Ahmed b. Muhammed Şihabuddin, İrşâdu’s-Sârî li Şerhi Sahîhi’l-Buhârî, Mısır: el-Matbaatu’l-Kubra el-Emiriyye, 1323.
• Mengi, Mine, “Sehl-i Mümteni”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (DİA), Cilt 36, İstanbul, 2009.
• Mukatil b. Süleyman, Tefsiru Mukatil b. Süleyman, (Tahk. Abdullah Mahmud Şehhate), Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turas, 1423.
• el-Münâvî, Zeynuddin Muhammed Abdurrauf, Feyzu’l-Kadîr Şerhu’l-Câmii’s-Sağir, Mısır: el-Mektebetu’t-Ticariyye el-Kubra, 1356.
• Özdemir, Hikmet, Musa b. Hacı Hüseyin el-İzniki Hayatı ve Eserleri, (Yayınlanmamış doktora tezi), Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi, (Ankara: 1980).
• Özkan, Abdurrahman, “Ahmed-i Dâî’nin Tefsir Tercümesinin Manzum Mukaddimesi ve Dil Özellikleri”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Sayı 11, (Konya, Bahar 2002), 1-39.
• es-Sa’lebî, Ebu İhak Ahmed b. Muhammed, el-Keşf ve’l-Beyân, (Tahk. Ebu Muhammed İbn Aşûr), Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1422/2002.
• es-San’anî, Ebubekir Abdurrezzak b. Hemmam, el-Musannaf, (Tahk. Habiburrahman el-A’zamî), el-Hind, el-Meclisu’l-İlmî, 1403.
• es-Semerkandi, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed, Tefsir-i Şerif Ebulleys Semerkandi, Mısır, Bulak Matbaası, 1310/1892 (Bkz. Süleymaniye Kütüphanesi, Hasib Efendi Bölümü, nr. 33).
• es-Semerkandi, Ebu’l-Leys, Tefsiru’l-Kur’an, (Latinize edip sadeleştiren: Mehmet Karadeniz), İstanbul: Sezgin neşriyat, 1993.
• es-Semerkandî, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed, Tefsiru’s-Semerkandî el-Muemma Bahru’l-Ulûm, (Tahk. Ali Muhamed Muavvid ve diğerl.), Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1413/1993.
• Es-Semerkandi, Ebu’l-Leys Nasr b. Muhammed, Terceme-i Tefsir-i Ebi’l-Leys es-Semerkandi, Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, numara 24, varak 871.
• Şeşen, Ramazan, “Onbesinci Yüzyılda Türkçeye Tercümeler”, XI. Türk Tarih Kongresi, (Ankara, 5-9 Eylül 1990), Kongreye Sunulan Bildiriler, Ankara, 1994.
• et-Taberani, Süleyman b. Ahmed Ebu’l-Kasım, el-Mu’cemu’l-Kebir, (Tahk. Hamdi b. Abdulmecid e-Selefi), el-Kahire, Mektebetu İbn Teymiyye, 1415/1994.
• et-Taberî, Ebu Cafer Muhammed İbn Cerir, Tarihu’t-Taberî, Beyrut: Dâru’t-Turas, 1387.
• et-Taberî, Ebu Cafer Muhammed İbn Cerir, Tefsiru’t-Taberî Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, (Tahk. Abdullah b. Abdulmuhsin et-Türkî), Dâru Hecer, 1422/2001.
• et-Tahavi, Ebu Cafer, Şerhu Müşkili’l-Asâr, (Tahk. Şuayib el-Arnavut), Müessestü’r-Risale, 1415/1994.
• Taş, İsmail, “Eski Anadolu Türkçesi Döneminde Tercüme Edilen Ebu’l-Leys es-Semekandî Tefsirinin Asıl Müellifi ve Tercümeye Verilen İsim”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, cilt 10, sayı 41.
• Terceme-i Tefsir-i Ebi’l-Leys es-Semerkandî, Süleymaniye Kütüphanesi, Halet Efendi, numara 24, varak: 871.
• et-Tirmizi, Ebu İsa, Sünenu’t-Tirmizi, (Tahk. Ahmed Muhammed Şakir ve diğerl.), Mısır, Şeriketu Mustafa elbani, 1395/1975.
• el-Vâhidî, Ebu Hasan Ali b. Ahmed, et-Tefsiru’l-Basît, (tahk. Lecne ilmiyye), Câmiatu’l-İmam Muhammed b. Suud el-İslamiyye, 1430.
• Yazıcı, İshak, “Tefsiru Ebi’l-Leys Tercemeleri Hakkında Kısa Bir Araştırma”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı 6, Samsun, 1992, 79-83.
• ez-Zehebi, Şemsuddin Ebu Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Kaymaz, Siyeru A’lâmi’n-Nübela, (Tahk. Şuayip el-Arnaut ve diğerl.), Müessesetü’r-Risale, 1405/1985