Fıkıh Usûlünde Nâsih ve Mensuh Olma Yönünden Kıyas

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 1, 75 - 97, 15.06.2020

Recep Çetintaş

https://doi.org/10.33460/beuifd.697711

Öz

Kıyas, Kur’an, Sünnet veya icmâda hükmü bulunmayan meseleye, aralarındaki illet birliği sebebiyle, bu kaynaklardan birinde yer alan meselenin hükmünü vermeyi ifade eden bir kavramdır. İslâm hukukunda deliller teorisinde Kur’an, Sünnet ve icmâdan sonra dördüncü sırada yer alan kıyas İslâm hukukunun önemli kavramlarından biridir. Fıkıh usulünün tedviniyle birlikte âlimler kıyasın mahiyeti, rükünleri, kaynak değeri ve neshin konusu olup olmayacağı meseleleri üzerinde yoğunlaşarak bir kıyas teorisi meydana getirmişlerdir. Bu bağlamda kıyasın gerek başka bir kıyası gerekse başka delillerle sabit hükümleri neshi ve onlar tarafından neshedilmesi konularında usulcüler arasında görüş ayrılıkları meydana gelmiştir. Çoğunluk kıyasın başka hükümleri neshedemeyeceği gibi onlar tarafından da neshedilemeyeceği görüşünü benimsemiştir. Bir kısım usulcü ise celî kıyasın hem nass, icmâ ve başka bir kıyası neshedebileceği hem de onlarla mensûh olabileceğini ileri sürmüşlerdir. Ancak kıyasın sahih olmasının şartı bu kaynaklardan birine aykırı olmamasıdır. Bunlardan biriyle çatışırsa sıhhat şartı ortadan kalktığı için kıyasın hükmü de ortadan kalkar. Hükmü ortadan kalkan delilin başka bir hükmü neshetmesi mümkün değildir. Ayrıca nesh teorisine göre bir hüküm ancak kendi misli bir delille neshedilebilir. Kıyas kuvvet yönünden bu delillerin dengi olmadığından onlardan herhangi birini neshetmesi tasavvur edilemez. Bir de kıyas zannî bir delildir. Zannî olanın kat’î olanı neshetmesi imkânsızdır. Bu bakımdan ister celî ister hafî olsun kıyasın nass, icmâ veya başka bir kıyası neshetmesi caiz olmadığı gibi onlar tarafından neshedilmesi de mümkün değildir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh usulü, Nass, İcma, Kıyas, Nesh

Kaynakça

• Abdürrezzâk, Ebû Bekir b. Hemmâm es-San’ânî. el-Musannef. Thk. Habîbü’r-rahmân el-A’zamî. Beyrut: y.y., 1987. Âmidî, Seyfüddin Ebü’l-Hasen Ali b. Ebû Ali b. Muhammed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Nşr. Şeyh İbrahim el-Acûz. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2005. Atik, Sefa. "Şia Fıkhında Kıyası Reddetmenin Mümkünlüğü Üzerine". Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2019. Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleyman b. Halef b. Sa’d. el-İşâratü fî usûli’l-fıkh. Thk. Muhammed Hasen İsmâi eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003. Bâcî, Ebü’l-Velîd Süleyman b. Halef b. Sa’d. el-Hudûd fî usûli’l-fıkh. Thk. Muhammed Hasen İsmail eş-Şâfiî. Breyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003. Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib. et-Takrîb ve’l-irşâd “es-sağîr”. Nşr. Abdülhamid b. Ali Ebû Zenîd. Müessesetü’r-risâle, 1998. Basrî, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Ali et-Tayyib. el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh. Thk. Halil Muhyiddiddin el-Meys. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1403. Buhârî, Alâüddin Abdülaziz b. Ahmed b. Mahmud el-Buhârî. Keşfü’l-esrâr ʻan Usûli Fahri’l-İslâm el-Pezdevî. Dâru’l-kitâbi’l-İslâmî, ts. Cerrâî, Takiyyüddîn Ebû Bekir b. Zeyd. Şerhu Muhtasari usûli’l-fıkh. Thk. Abdülaziz Muhammed Îsâ. Kuveyt, 2012. Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Muhammed er-Râzî. el- Fusûl fî’l-usûl. Nşr. ʻAcil Câsim en-Neşmî. Kuveyt, 1994. Cüveynî, Ebü’l-Meâlî İmamülharameyn Abdülmelik b. Abdullah b. Yusuf. et-Telhîs fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdullah en-Nebâlî- Beşîr Ahmed el-Omerî. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmî, ts. Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Ömer. Takvîmü'l-edille fî usûli'l-fıkh. Thk. Halil Muhyiddin el-Meys. Beyrut: Dâru'l-kütübi'l-ilmiyye, 2001. Dilek, Uğur Bekir. "Nassın/Mefhûm-i muvafakatin Delâleti: Lafzî Bir Delâlet mi Kıyas-ı celî mi?", İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 20 (2012). Ebû Ya’lâ, Muhammed b. Hüseyin b. Muhammed b. Halef. el-Udde fî usûli’l-fıkh. Thk. Ahmed b. Ali b. Seyr el-Mübârekî. Riyad, 1990. Emîr Pâdişah, Muhammed Emîn b. Mahmûd el-Buhârî. Teysîru't-Tahrîr. Beyrut: Dâru'l-fikr, 1996. Feyyûmî, Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Ali. el-Misbâhu'l-münîr fî garîbi'ş-Şerhi'l-kebîr. Beyrut:el-Mektebetü'l-ilmiyye, ts. Gazâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstesfâ min ilmi’l-usûl. Thk. Muhammed Abdüsselâm Abdü’ş-Şâfî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1993. Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekir Ahmed b. Sâbit b. Ahmed b. Mehdî. el-Fakîh ve’l-mütefakkıh. Thk. Ebû Abdurrahman Âdil b. Yusuf el-Garâzî. es-Suûdiyye: Dâru İbnü’l-Cevzî, 1421. İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Ali b. Akîl b. Muhammed el-Bağdâdî. el-Vâzıh fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. Beyrut: Müessestü’r-Risâle, 1999. İbn Ebû Şeybe, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed b. İbrahim b. Osman. el-Musannef. Thk. Kemal Yûsuf el-Hût. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1409. İbn Emîru Hâc, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Muhammed. et-Takrîr ve’t-tahbîr. Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1983. İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Thk. Mahmud Hâmid Osman. Kâhire: Dâru’l-hadîs, 2005. İbn Kudâme, Abdullah b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Makdîsî. Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-münâzır fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülaziz Abdurrahman es-Saîd. Riyad, 1399. İbn Manzûr, Cemaleddin Ebü'l-Fazl Muhammed b. Mükerrem b. Ali. Lisânü'l-Arab. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414. İbn Melek, Abdüllatîf. Şerhu’l-Menâr fî’l-usûl. İstanbul, 1965. İbn Müflih, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Muhammed. Usulü’l-fıkh. Thk. Fahd b. Muhammed es-Sedehân. Mektebetü’l-Ubeykân, 1999. İbnü'n-Neccâr, Takıyyüddin Ebü'l-Bekâ Muhammed b. Ahmed el-Futûhî. Şerhu'l-kevkebi'l-münîr. thk. Muhammed ez-Zühaylî. Mektebetü'l-Ubeykân, 1997. Îcî, Ebü'l-Fazl Adudüddîn Abdurrahman b. Ahmed. Şerhu Muhtasari’l-müntehe’l-usûlî li İbni’l-Hâcib el-Mâlikî. Sadüddin et-Taftazânî’nin Hâşiyesi içerisindedir. Thk. Muhammed Hasen İsmâil eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004. İsfehânî, Ebü’l-Kâsım Şemseddin Mahmud b. Abdurrahman. Beyânü’l-Muhatsar Şerhu Muhtasari İbnü’l-Hâcib. Thk. Muhammed Mazhar Bekâ. es-Suûdiyye: Dâru’l-Medenî, 1986. İsnevî, Cemalüddin Ebû Muhammed Abdurrahim b. Hasen b. Ali. Nihâyetü’s-sûl Şerhu Minhâci’l-vüsûl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999. Kacır, Temel. "Usûlî Kıyasın Bilgi ve Amel Değeri". Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 20. sy. 1 (Haziran 2016). Kahraman, Abdullah. Fıkıh Usûlü. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018. Karâfî, Şihabüddin Ebü’l-Abbas Ahmed b. İdrîs b. Abdurrahman. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl. Thk. Tâhâ Abdurrauf Sa’d. B.y.: Şirketü’t-tabâati’l-fenniye el-müttahide, 1973. Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. Hasan. et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. Thk. Müfid Muhammed Ebû Amşe. Cidde: Dâru’l-Medenî, 1985. Merdâvî, Alâüddin Ebü'l-Hasen Ali b. Süleyman. et-Tahbîr Şerhu't-Tahrîr fî usuli'l-fıkh. Thk. Abdurrahman el-Cübreyn. Riyad: Mektebetü'-r-Rüşd, 2000. Okuyucu, Nail. "Enmâtî, Ebü'l-Kâsım". Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2016. Özervarlı, M. Sait. "Üsmendî". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2012. Pezdevî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed. Usûlü’l-Pezdevî. Abdülaziz el-Buhârî’nin Keşfü’l-esrâr an Usûli’l-Pezdevî adlı eseri içindedir. Kahire, ts. Râzî, Fahreddin Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer b. Hüseyin. el-Mahsûl fî ilmi’l-usûl. Nşr. Muhammed Abdulkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1999. Sem’ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed b. Abdülcebbâr. Kavâtı’u’l-edille fi’l-usûl. Thk. Muhammed Hasen İsmâîl eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1997. Semerkandî, Ebû Bekr Alâüddîn Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânü’l-usûl fî netâici’l-ukûl fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülmelik Abdurrahman es-Sa’dî. Mekketü’l-mükerreme, 1987. Şâban, Zekiyyüddin. Usûlü'l-fıkhi'l-İslâmî. Beyrut: Matâbiu Dâru'l-kütüb,1971. Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhammed. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkîki ilmi’l-usûl. Nşr. Ebû Musʻab Muhammed Saʻîd el-Bedrî. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1992. Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali b. Yusuf. el-Lüma’ fî usûli’l-fıkh. Thk. Muhyiddîn Mastû - Yusuf Ali Büdeyvî. Dımeşk: Dâru’l-kelimi’t-tayyib, ts. Şîrâzî, Ebû İshak İbrahim b. Ali b. Yusuf. et-Tabsıra fî usuli'l-fıkh. Thk. Muhammed Hasen Heytû. Dımeşk: Dâru'l-fikr, 1403. Taftâzânî, Sa'düddîn Mes'ûd b. Fahreddin. Hâşiyetü't-Telvîh ilâ keşfi ḥaḳāʾiḳi’t-Tenḳīḥ. Îcî'nin, Şerhu Muhtasari’l-müntehe’l-usûlî li İbni’l-Hâcib adlı eseri içindedir. Thk. Muhammed Hasen İsmâil eş-Şâfiî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2004. Tan, Oğuzhan. "İbn Hazm Örneğinde Kıyassız Bir Fıkhın İmkânı". Diyanet İlmî Dergi. 2014. Türkan, Mustafa. "Mu'tezilî Âlimlere Göre Kıyasın Delil Değeri",. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2014. Urmevî, Safiyyüddin Muhammed b. Abdurrahîm el-Hindî. Nihâyetü’l-vusûl fî dirayeti’l-usûl. Thk. Salih b. Süleyman Yusuf - Sa’d b. Salim es-Süveyh. Mekketü’l-Mükerreme, 1996. Üsmendî, Ebü’l-Feth Alâüddîn Muhammed b. Abdilhamîd b. Hüseyn el-Üsmendî. Bezlü’n-nazar fî’l-usûl. Thk. Muhammed Zeki Abdülber. Kahire: Mektebetü’d-Dâri’t-Türâs, 1992. Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddin Muhammed b. Bahadır b. Abdullah. el-Bahrü’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Dâru’l-kitabi’l-İslâmî, 1994. Zeydan, Abdülkerim. el-Vecîz fî usûli'l-fıkh. Dımeşk: Müessesetü'r-risâle, 2009.