KHÂRIJITES THOUGHT IN THE CONTEXT OF BASICISM PROBLEM AND QURʾĀN PERCEPTION

Yıl 2020, Cilt: 7 Sayı: 1, 99 - 124, 15.06.2020

Necmettin Çalışkan , Yusuf Okşar

https://doi.org/10.33460/beuifd.699688

Cited By: 2

Öz

The problems of Muslims in adapting to the changing world are deepening day by day due to the fragmentation of Islamic geography, political, economic and scientific backwardness. In this respect, how the foundations of fundamentalist formations should be analyzed in terms of the history of sects as an example of the struggles of existence within the rapidly changing cyclical structure of the world emerges as a problem. The fact that this radical approach has its own Islamic discourses under the reflexes of organization and militant recruitment within itself has made it necessary to examine the issue in terms of the evolution of external thought. In addition to psychological and individual factors, many political, economic and cultural variables play a role in the emergence of radicalism and fundamentalism. However, it should be noted that radical discourses are based on the Qur’anic verses. The reason behind the fact that those who develop such a discourse is based on the main source of religion should be seriously examined. There is no doubt that it is not possible to deal with each topic in terms of the limits of the study. In this respect, our aim is to examine the part of the problem related to sects and to reveal the foundations of fundamentalism related to similar religious discourses from the past to the present. It also examines creed, conversion to the catechism, literal reading of the divine text, and divergent aspects of rigid hadithism that resemble the External understanding. For this reason, in this descriptive study, the contents of the document will be evaluated by document scanning. What draws our attention here is that some formations that try to lift up the Islamic world with an enlightenment approach by using western references as a social, political and cultural transformation and correctional movement; to freeze time at some point and to make the Qur’anic verses a step for their own ideological discourse. This makes it impossible to progress and solve problems in their entirety.

Anahtar Kelimeler

Khârijites, Extremism, Fundamentalism, Salafism, Qurʾān

HÂRİCÎLİK ANLAYIŞININ KÖKENLERİ VE GÜNÜMÜZDEKİ YANSIMALARI

Öz

İslam coğrafyasının parçalanmışlığı, politik, ekonomik ve bilimsel açıdan geri kalmışlığı içerisinde müslümanların değişen dünyaya uyum sağlama noktasındaki sorunları gün geçtikçe derinleşmektedir. Bu itibarla dünyanın hızla değişen konjonktürel yapısı içerisinde var olma mücadelelerinin bir örneği olarak köktenci oluşumların temellerinin hem Kur’ânî referansları hem de mezhepler tarihi açısından nasıl tahlil edilmesi gerektiği, bir problem olarak karşımıza çıkmaktadır. Zira bu radikal yaklaşımın kendi içerisinde örgütlenme ve “militan devşirme” reflekslerinin altında İslâmî söylemlerin olması, konunun Hâricî düşüncenin evrimi açısından incelenmesini gerekli kılmıştır. Radikalizm ve fundamentalizmin ortaya çıkmasında psikolojik ve bireysel etmenlerin yanında siyasî, ekonomik ve kültürel birçok değişken rol oynamaktadır. Ancak daha da dikkat edilmesi gereken hususun, radikal söylemlerin Kur’ân âyetleri ile temellendiriliyor olmasıdır. Zira kendilerine böyle bir söylem geliştirenlerin dinin ana kaynağına dayanıyor olmalarının altında yatan sebepler ciddi bir şekilde irdelenmelidir. Kuşku yok ki her bir başlığı ele almak çalışmanın sınırları açısından mümkün görünmemektedir. Bu itibarla bu çalışmanın temel hedefi, problemin mezheplerle ilgili kısmını ele alarak İslam’ın özüne aykırı olarak gelişen yönlerini ve geçmişten günümüze gelen benzer dini söylemlerle ilgili temellerini ortaya koymaktır. Ayrıca itikadı, ilmihale dönüştürme, ilâhî metni literal okuma ve katı hadisçiliğin Hâricî anlayışa benzeşen ve ayrışan yönleri de ele alınmıştır. Araştırmanın mahiyeti betimsel nitelikli olduğu için çalışmada ağırlıklı olarak doküman taraması yapılarak içerikler değerlendirilmiştir. Yapılan araştırma ve değerlendirmeler sonucunda ortaya çıkan temel çıkarımlardan birisi, sosyal, siyasî ve kültürel açıdan bir tecdit ve ıslah hareketi olarak batılı referansları da kullanarak aydınlanmacı bir yaklaşımla, İslam dünyasını ayağa kaldırmaya çalışan birtakım oluşumların; zamanı bir noktada dondurmak ve Kur’ân âyetlerini kendi ideolojik söylemleri için basamak yapmalarıdır. Bu durum hem ilerlemeyi hem de sorunları kendi bütünlüğü içerisinde çözmeyi imkânsız hale getirmektedir. Böyle bir imkansızlık içerisinde araştırmada, Hâricîlik zihniyetinin ortaya çıkardığı temel sorunlar ve sorunlara yol açan sebepleri üzerinde durularak günümüzde aşırı ve radikal tutumların ortadan kalkması için çözüm yolları gösterilmiştir

Anahtar Kelimeler

Hâricîlik, Aşırılık, Köktencilik, Selefilik, Kur’ân

Kaynakça

• Akbulut, Ahmet. “Hariciliğin Siyasî Görüşlerinin İtikadileşmesi”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 31 (1989), 331-348.
• Akoğlu, Muharrem. “Kebîre ve İman Bağlamında Hâricîlik-Mu’tezile İlişkisi”. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 23/2 (2007), 317-339.
• Albayrak, Halis. Kur’ân’ın Bütünlüğü Üzerine: Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsiri. İstanbul: Şule Yayınları, 1992), 33-34.
• Albayrak, İsmail. “İçimizdeki Öteki: Tefsirde Hâricî (İbâdî) Algılamasına Dair Genel Bir Değerlendirme”. Usûl: İslâm Araştırmaları 4 (2005), 7-38.
• Alperen, Abdullah & Salur, Hüseyin. “Küresel Süreçte İslam ve Terörizm”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/22 (2009), 27-51.
• Aydınalp, Halil. “Çağdaş Kural Dışı Tekfirciliğin Yapısal Unsurları Üzerine Bir Model Denemesi-I”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 49 (2015), 161-182. Azimli, Mehmet. Hz. Ömer. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015. Bağdadî, Abdülkahir. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2001. Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Temhîdü’l-evâʾil ve telhîsü’d-delâʾil. thk. İmadüddin Ahmed Haydar. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye, 1407/1987.
• Baktır, Mehmet. “İmanın Temellendirilmesi”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2002), 127-138.
• Bayraktutar, Muammer. “Kur’an’ın Lafızcı (Literalist) Yorumu ve Din Referanslı Şiddet Olgusu”. İslam ve Yorum. ed. Mehmet Kubat vd.. 385-398. Malatya: Malatya İlahiyat Vakfı, 2017.
• Belâzürî, Ebü’l-Hasen Ahmed b. Yahyâ b. Câbir b. Dâvûd. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Riyâz ez-Ziriklî & Süheyl Zekkâr. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1417/1996.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’s-sahîh. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. B.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Bulut, Halil İbrahim. “Dini Şiddetin Fikri Arka Planı Olarak Haricilik ve Günümüze Yansımaları”. Usûl: İslam Araştırmaları 11 (2009), 41-54.
• Büyükkara, M. Ali. “11 Eylül’de Derinleşen Ayrılık: Suudi Selefiyye ve Cihadi Selefiye”. Dinî Araştırmalar 7/20 (2004), 205-234.
• Büyükkara, M. Ali. Çağdaş İslamî Akımlar. İstanbul: Klasik Yayınları, 2016.
• Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhu’l-mevâkıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2015.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Ebü’l-Meâlî Rüknüddîn Abdülmelik b. Abdillâh b. Yûsuf. el-İrşâd ilâ kavâtıʿi’l-edilleti fî usûli’l-iʿtiâd. thk. Muhammed Yusuf Musa & Abdulmunʿîm Abdülhamîd. Mısır: es-Saâde, 1369/1950.
• Çalışkan, Necmettin. “Kur’an’da Aşırılık Kavramı ve Modern Hayatta Aşırılık Sorunu”. Modernleşme Sürecinde Müslümanlar. ed. Necmettin Çalışkan. 63-115. Ankara: Nobel Yayınları, 2018.
• Çiftkaya, Murat Cengiz. G. Sımmel, R. Sennett ve A. Gıddens'ta Modern Şehir Hayatı ve Birey. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Demir, Hilmi. Selefiler ve Selefi Hareketi, IŞİD Ne Kadar Sünni’dir? Rapor. 21. Yüzyıl Türkiye Enstitüsü, 2014.
• Ebû Hanife. el-Fıkhu’l-ekber. çev. Abdülvehhab Öztürk. İstanbul: Şamil Yayınevi, 2018.
• Eş’arî, Ebû’l-Hasen. İlk dönem İslam mezhepleri (Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn). çev. Mehmet Dalkılıç & Ömer Aydın. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hâricîler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/169-175. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hariciliğin Doğuşuna Tesir Eden Sebepler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20 (1975), 219-247.
• Fîrûzâbâdî, Mecdüddîn Muhammed b. Ya‘kûb b. Muhammed. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1426/2005.
• Hakyemez, Cemil. “İtikadî Mezheplerin Görüşlerini Hadislerle Temellendirme Gayretleri”. Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/ 4 (2003/2), 59-88.
• Hatiboğlu, Said. Hilafetin Kureyşliliği. Ankara: Kitabiyat yayınları, 2005.
• Hâzin, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Muhammed b. İbrâhîm. Lübâbü’t-te’vîl fî meʿâni’t-tenzîl. tsh. Abdusselam Muhammed Ali Sâhin. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415/1995.
• İbn Arabî, Ebû Bekr Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed el-Meâfirî el-İşbîlî el-Mâlikî. Ahkâmü’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
• İbn Mâce, Ebû Abdullah Muhammed b. Yezid er-Rebei el-Kazvînî. Sünenu İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Kahire: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʿArabiyye, 1395/1975.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl. Lisânü’l-ʿArab. Beyrut: Dâru sâdır, 3. Baskı, 1414/1994.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddin. el-Kâmil fi't-Târîh. çev. A. Ağırakça. İstanbul: Bahar Yayınları, 1991.
• İzutsu, Toshihiko. İslam Düşüncesinde İman Kavramı. çev. Selahattin Ayaz. İstanbul: Pınar Yayınları, 1984.
• Kutlu, Sönmez, Mezhepler Tarihine Giriş, İstanbul: Dem Yayınları, 2017.
• Kâdî Abdülcebbâr. Şerhu’l-Usûli’l-Hamse: Mu’tezile’nin Beş İlkesi. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2013.
• Malatî, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahmân el-Askalânî. et-Tenbîh ve’r-red ʿalâ ehli’l-ehvâʾ ve’l-bidaʿ. nşr. Zahid el-Kevseri. Mısır: el-Mektebetu’l-Ezheriyye li’t-turâs, ts.
• Mâtürîdî, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed. Kitâbü't-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu. Ankara: İSAM Yayınları, 2003.
• Mer‘î b. Yûsuf b. Ebî Bekr b. Ahmed b. Ebî Bekr el-Kermî. el-Kelimâtü’l-beyyinât fî kavlihî Teʾâlâ “ve beşşirillezîne âmenû ve amilus sâlihâti enne lehum”. thk. Abdülhakîm el-Üneys. b.y.: el-Mektebetü’l-İslâmî li ihyâi’t-türâs, 1425/2004.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyin el-Kuşeyrî en-Nîsâbûrî b. Haccâc. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʿArabî, 1375/1956.
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Tebsıratü’l-edille fî usûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay & Şaban Ali Düzgün. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2003.
• Önal, Recep. “İman ve Mahiyeti Konusunda Mu’tezile ve Ehl-i Sünnet Polemiği”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 39 (2015), 121-146. Öz, Mustafa “Muhakkime-i Ûlâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/398-399. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Öz, Şaban. “Kırtâs Hadisesi ve İlgili Rivayetlerin Tenkîdi-İbn Sa’d Özelinde”. Hikmet Yurdu 3 (Ocak-Haziran 2009), 275-286.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn. Ehl-i Sünnet Akaidi. çev. Şerafeddin Gölcük. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 1988.
• Râgıb el-İsfahânî, Ebü’l-Kâsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Safvân Adnân Dâvudî. Dımaşk: Dâru’l-kalem, 1412/1992.
• Râzî, Ebu Abdullah Fahreddîn Muhammed b. Ömer Fahreddîn. Mefâtîhu’l-gayb. 3. Baskı. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-ʿArabî, 1420/1999.
• Sarıkaya, M. Saffet. İslam Düşünce Tarihinde Mezhepler. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2011.
• Sıcak, Ahmet Sait. “Nüzûl Dönemini Bilmenin Anlama Etkisi: “Fülki’l-Meşhûn” Olgusu Üzerine Bir İnceleme”. BEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (Haziran 2019): 147-176.
• Sıcak, Ahmet Sait. Kur’an Tefsirinde Öznellik. Ankara: Ankara Okulu, 2017.
• Sinanoğlu, Abdulhamit. İslam Düşüncesinin İki Kurucu Önderi İmâm Ebû Hanîfe ve Vâsıl Bin Atâ. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2012.
• Sinanoğlu, Mustafa. “İman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/212-214. İstanbul: TDV İslâm Ansiklopedisi, 2000.
• Sönmez Kutlu, İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler (Hadis Taraftarlarının İman Anlayışı Bağlamında Bir Zihniyet Analizi). Ankara: Kitabiyât, 2000.
• Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerîm b. Ebî Bekr Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2011.
• Şerîf er-Radî, Ebü’l-Hasen Muhammed b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed el-Mûsevî el-Alevî. Nehcü’l-belâga. tsh. Subhi es-Sâlih. Mısır: Dâru’l-kitâbi’l-Mısrî & Beyrut: Dâru’l-kitâbi’l-Lübnânî, 1425/2004.
• Şık, İsmail. “İman Olgusunun Mahiyeti ve Hakikati Üzerine Bir Değerlendirme”. Dinî Araştırmalar 13/37 (2010), 19-44.
• Taberî, Ebû Cafer İbn Cerîr. Târîhu’t-Taberî târîhu’l-ümemi ve’l-mülûk. Beyrut: Dâru’t-türâs, 1387/1967.
• Watt, Montgomery. “İslam Kelamında İman Kavramı”. çev. Süleyman Akkuş. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11 (2005), 85-95.
• Watt, W. Montgomery. İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri. çev. E. Ruhi Fığlalı. İstanbul: Şa-to Yayınları, 2001.
• Wellhausen, Julius. Arap Devleti ve Sükûtu. çev. Fikret Işıltan. Ankara: AÜİF Yayınları, 1963.