Özgün Bir Sünnî Literatür: Türkçe Maktel-i Hüseyinler

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 1, 149 - 185, 15.06.2021

Yunus Öztürk

https://doi.org/10.33460/beuifd.901275

Öz

Öz Teolojik anlamda güçlü gelenekler, farklı alanlara belirgin tonlarını taşıyabilmektedir. Bu noktada Sünnîlik ve Şi‘îlik, İslâm Mezhepler tarihinin en güçlü geleneklerinin başında gelmektedir. Bu geleneklerin ayırt edici vasıfları, geleneği takip eden âlimlerin eserlerine ve edebî metinlerine sirayet etmiştir. Günümüz ilahiyat araştırmacıları, ihtisaslaşma gereği kelâm, tefsir, hadis, fıkıh ve mezhepler tarihi kaynakları üzerinden zihniyet ve gelenek analizine yoğunlaşmıştır. Buna karşın özellikle edebî kaynaklar ise böyle bir zihniyet analizi üzerinden tam olarak incelenmemiştir. Bu makale güçlü geleneklerin edebî anlamda da varlığını sürdürdüğü bir literatür olan maktel literatürünü konu edinmektedir. Makale Anadolu’daki maktellerin Sünnî kültürün bir literatürü olduğu varsayımından hareket etmektedir. Maktellerde Sünnî ve Hâricî kavramlarının kullanımları, klasik kelâm ve mezhepler tarihi tasnifinin taşındığı özgün bir literatürü temsil etmektedir. Bununla birlikte ilgili literatürün ve kullanımın doğrudan incelenmediği görünmektedir. Bu telif geleneği uzun bir dönemi kapsamaktadır. Bu sebeple 14-16. yüzyıllar arasında telif edilen makteller ile makale sınırlandırılmıştır. Makalede, Anadolu’da Türkçe telif edilen Maktel-i Hüseynler’deki Sünnî ve Hâricî kavramlarının içeriği incelenmektedir. Bu kullanımların muhataplarının hangi niteliklerle işlendiği araştırılmıştır. Tespit edilen nitelikler klasik kaynaklar ile karşılaştırılmıştır. Bu surette kavramsal, karşılaştırmalı ve tarihsel analizlerle maktellerdeki kullanımların geleneksel ve teolojik kökeni soruşturulmuştur. Böylece Sünnî kültürün, Anadolu’da telif edilen maktellerde özgün bir literatür olarak varlığını sürdürdüğü iddiası temellendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kelam, Sünnî, Hâricî, Maktel-i Hüseyin, Kerbelâ', Alevîlik

An Original Sunni Literature: Turkish Maqātil al-Husayn

Öz

Abstract Theologically strong traditions may carry their distinct tones to different areas. Regard to this Sunnism and Shi‘ism are among the most powerful traditions in the history of Islamic sects. The distinctive qualities of these traditions have been attributed to the works and literary texts of scholars who follow the tradition. Contemporary theological researchers have focused on mentality and tradition analysis based on the historical sources of theology, tafsir, hadith, fiqh and sects due to their specialization. On the other hand, especially literary sources have not been fully examined through such a mentality analysis. This article focuses on maqtal literature, the literature in which strong traditions also exist in a literary sense. The article is based on the assumption that the maqātil in Anatolia is literature of Sunni culture. The use of the terms Sunni and Khariji in the texts represents unique literature in which the classical classification of theology and sects is carried. However, it seems that the relevant literature and usage have not been directly examined. This tradition covers a long period. For this reason, the article is limited to the maqātil written between the XIV-XVI centuries. The article examines the content of the concepts of Sunni and Khāriji/Hâricî in Maqātil al-Husayn, which were written in Turkish in Anatolia. It has been investigated by which qualities the interlocutors of these uses are referred to. The identified attributes are compared with classical sources. In this way, the traditional and theological origin of the uses in the maqātil has been investigated by conceptual, comparative and historical analyses. Thus, it has been tried to establish that Sunni culture continues to exist as an original literature in the maqātil written in Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Kalam, Sunnî, Khāriji, Maqtal al-Husayn, Karbalâ', Alevisim

Kaynakça

• Akdoğan, Eyüp. Hacı Nûreddîn Efendi ve Hüseyn’in Makteli Adlı Eseri. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Aksu, Ali. “Kerbela Literatürü”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Tarih Bilimleri). ed. Alim Yıldız. 1/341-376. Sivas: Asitan Yayınları, 2010.
• ’Ali el-Kârî, Nûreddin. “Şerhu’l-Emâlî Şerhu li dav’i’l-me’âlî ’alâ Bed’i’l-Emâlî”. Kütübü’l-’Akâid. 9-139. İstanbul: Mektebetü’l-Hanifiyye, t.y.
• Arslan, Harun. Kitab-ı Maktel-i Al-i Resul Giriş - Metin - İnceleme - Sözlük - Adlar Dizini. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2001.
• Bağdâdî, Abdülkahir el-. Mezhepler Arasındaki Farklar. çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 6. Basım, 2011.
• Cici, Recep. “İmamzâde, Muhammed b. Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/210-211. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000.
• Çakmak, Yalçın (ed.). İsmâilîlik İnancının Temel Metinlerinden Kelâm-ı Pîr Kitâb-ı Heft Bâb. çev. Tahereh Mirzayi. Tunceli: Kalan Yayınları, 2020.
• Demi̇r, Ahmet İshak. “Cem Dergisi’nin Bakış Açısıyla Kerbela”. On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 29/9 (01 Mart 2010), 179-224.
• Demircan, Adnan. Kerbelâ Keder ve Belâ. İstanbul: Beyan Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Demirel, Özlem. Aşıki’nin Maktel-i Hüseyin’i Üzerine Dil İncelemesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Ebû Mihnef. Maktelü’l-Hüseyn ve masra’u ehli beytihî ve ashâbihî fi’l-Kerbelâ. Kuveyt: Mektebetü’l-Elfeyn, 2. Basım, 1987.
• Erdem Akkoyun, Tuğba. Lami’î Maktel-i İmam Hüseyin İnceleme-Çeviri Yazı-Sözlük. Kahramanmaraş: Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2015.
• Erdoğan, Kenan. “Maktel-i Hüseyin, Manisa Nüshası ve Sünnî ve Haricî Kavramları Üzerine”. Çeşitli Yöneleri İle Kerbela (Edebiyat). ed. Alim Yıldız. 2/61-66. Sivas: Asitan Yayınları, 2010.
• Ergun, Sadeddin Nüzhet. Hatâyî Divanı: Şah İsmail Safevî Edebi Hayatı ve Nefesleri. İstanbul: Maarif Kitaphanesi, 2. Basım, 1956.
• Eroğlu, Süleyman. “Yahya bin Bahşî ve Maktel-i Hüseyn’i”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Edebiyat). ed. Alim Yıldız. 2/43-59. Sivas: Asitan Yayınları, 2010.
• Erteki̇n, Ertuğrul. “Osmanlı Sünnileştirmesi Bağlamında Lâmiî Çelebi’’nin Maktel-i Âl-i Resul’ü”. İran ve Turan Tarihi Araştırmaları Dergisi 1 (Aralık 2018), 43-70.
• Eş’arî, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmâil el-. Makâlâtu’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Kâhire: Mektebetü’n-Nahdati’l-Mısriyye, 1950.
• Ferhârî, Abdülazîz el-. en-Nibrâs Şerhu Şerhi’l-’Akâidi’n-Nesefiyye. thk. Okan Kadir Yılmaz. Mektebetü Yâsîn, 2012.
• Gaznevî, Cemâleddin Ahmed b. Muhammed el-Hanefî el-. Kitâbu ’Usûli’d-dîn. thk. Ömer Vefik Dauk. Beyrut: Dârü’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 1998.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Zeynü’d-dîn el-. İhyâu ’ulûmi’d-dîn. çev. Ahmed Serdaroğlu. İstanbul: Bedir Yayınevi, t.y.
• Gömbeyaz, Kadir. “Eş’ari Mezhepler Tarihi Kaynakları”. Mezheplere Göre Klasik Kaynaklar ve Özellikleri. ed. Halil İbrahim Bulut. 321-338. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2018.
• Gömbeyaz, Kadir. İslam Literatüründe İtikâdî Fırka Tasnifleri. Bursa Üniversitesi, Doktora Tezi, 2015.
• Gülsüm, Mehmet Akif. Yahyâ Bin Bahşî’nin Maktel-i Hüseyn Adlı Mesnevisi (İnceleme ve Metin). Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019. Güngör, Şeyma. “Maktel”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 7 Nisan 2021. https://islamansiklopedisi.org.tr/maktel.
• Günther, Sebastian. “Maqâtil Literature in Medieval Islam”. Journal of Arabic Literature 25/3 (Kasım 1994), 192-212.
• Havârizmî, Ebu’l-Müeyyed el-Muvaffak b. Ahmed el-. Maktelü’l-Hüseyn. thk. Şeyh Muhammed es-Semavî. 2 Cilt. İran: Envâru’l-Hüdâ, 1418.
• Havârizmî, el-Muvaffak b. Ahmed Ebu’l-Müeyyed el-. Kerbela Olayı. çev. Yusuf Eğinç. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2010.
• İbn Battûtâ, Ebû Abdullah Muhammed Tancî. İbn Battûtâ Seyahatnâmesi. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2004.
• İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Muslim ed-Dineverî. el-İmâme ve’s-Siyâse el-Ma’rûf bi târîhi’l-hulefâ. thk. Ali Şîrî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Edvâ’, 1990.
• İbn Tâvûs, Ebü’l-Kâsım ’Ali b. Mûsâ b. Ca’fer. el-Melhûf ’ala katli’t-tufûf. thk. Faris Tebriziyan. Tahran: Dârü’l-Üsve, 4. Basım, 1425.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Muzaffer Şemseddin Yusuf b. Kızoğlu Sıbt. Teẕkiretü ḫavâṣṣı’l-eʾimme fî ḫaṣâʾiṣi’l-eʾimme. nşr. Muhammed Sâdık Bahrülulûm. Tahran: y. y., ts.
• İpek, İsmet. “Giriş”. Maktel-i Hüseyn Kerbela Hadisesi. 20-36. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• İsfehânî, Ebû’l-Ferec el-. Makâtilü’t-Tâlibîn. thk. Seyyid Ahmed. Kum: İntişârâtü’ş-Şerîf er-Rızâ, 2. Basım, 1416.
• İsferâyinî, Ebu’l-Muzaffer el-. et-Tabsîr fi’d-dîn ve temyîzü’l-fırkati’n-nâciyeti ani’l-fırakı’l-hâlikîn. thk. Muhammed Zâhid Kevserî. Beyrut: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas, 2017.
• Ka’bî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî el-. Kitâbü’l-Makâlât ve ma’ahû ’uyûnü’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu vd. Kuramer-Dârü’l-Feth, 2018.
• Kahraman, Abdullah. “İslam Kamu Hukuku Açısından Kerbela Olayı (Meşru Devlete İsyan Mı, Meşrutiyetin Sorgulanması veya Zulme Başkaldırı Mı?” Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Din Bilimleri). ed. Alim Yıldız. 3/73-92. Sivas: Asitan Yayınları, 2010.
• Karataş, Saliha. Kastamonulu Şâzi’nin Maktel-i Hüseyn’i Üzerine Tahlil ve İnceleme. İstanbul: Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Kâtip Çelebi. Mîzânü’l-hak fî ihtiyâri’l-ahak. çev. Orhan Şaik. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Ken’ân, Şeyh Muhammed Ahmed. Câmi’u’l-leâli şerhu Bed’i’l-Emâlî fî ’ilmi’l-’akâid, ts.
• Kılıç, Ünal. Yezid b. Muaviye. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1999.
• Kurt, Günay. “Lâmiî Çelebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/96-97. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Kutlu, Sönmez. Alevîlik-Bektaşîlik Yazıları Alevîliğin Yazılı Kaynakları Buyruk, Tezkire-i Şeyh Safî. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Meddâh, Şâdî. Maktel-i Hüseyn Kerbelâ Hadisesi. ed. Alemdar Yalçın - Gıyasettin Aytaş. haz. Erdoğan Erbay, Selahattin Tozlu. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Mesûdî. Kitâbü’t-Tenbih ve’l-İşraf (Coğrafya ve Tarih). çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2018.
• Muhammed, Heysem Abdüsselâm. “el-Mukaddime”. er-Reddu “ale’l-mutaassıbi’l-’anîdi’l-mâni” min zemmi Yezîd. 5-31. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Müstağfirî, el-Hâfız Ebû’l-Abbâs Ca’fer b. Muhammed el-. Delâilü’n-Nübüvve. thk. Ahmed b. Faris es-Sellûm. Suriye-Lübnan-Kuveyt: Dârü’n-Nevâdir, 2010.
• Namlı, Abdullah. “Yezîd’e Lânet Edilmesi Meselesi”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (Aralık 2019), 7-21.
• Namlı, Abdullah. “Yezîd’in Halifeliğinin Meşrûiyeti Meselesi”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16 (Aralık 2019), 521-547.
• Özçelik, Kenan. Âşık Çelebi Terceme-i Ravzatü’ş-Şühedâ (İnceleme-metin). Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Özçelik, Kenan. “Türk Edebiyatında Yazılmış İlk Maktel-i Hüseyin Kimin Eseridir?” Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Edebiyat). ed. Alim Yıldız. 2/7-16. Sivas: Asitan Yayınları, 2010.
• Özçelik, Kenan. Yûsuf-ı Meddâh ve Maktel-i Hüseyn (İnceleme-Metin-Sözlük). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008. Özler, Mevlüt. İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Kavramı. İstanbul: Nûn Yayıncılık, 1996.
• Pezdevî, Ebü’l-Yüsr Muhammed b Muhammed b. Hüseyin el-. ’Usûlü’d-din. thk. Hans Peter Linss. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyyetü li’t-Türâs, 2003.
• Ramazan Efendi, Ramazan b. Muhammed eş-Şehîr. Şerhu Ramazan Efendi ’alâ Şerhi’s-S’ad ’ale’l-’Akâidi’n-Nesefî. thk. Muhammed Hâdî eş-Şemerhî el-Mardînî. Türkiye: Mektebetü Seydâ, 2012.
• Sâlimî, Ebû şekûr. et-Temhîd fî beyâni’t-tevhîd. thk. Ömür Türkmen. Ankara- Beyrut: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2017.
• Sırrı Girîdî. Nakdü’l-Kelâm fî ’akâidi’l-İslâm. Dersaâdet: Mekteb-i Sanâyı’ Matbaası, 1310.
• Sırrî. Şerhu Akâid Tercümesi. 2 Cilt. Ruscuk: Trabzon Vilayet Matbaası, 1301.
• Sinanoğlu, Abdülmecit. “Hacı Nûreddin Efendi ve Hüseyin’in Makteli Adlı Eseri”. Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Edebiyat). ed. Alim Yıldız. 2/17-42. Sivas: Asitan Yayınları, 2010.
• Sürücü, Yasemin. Hacı Nureddin Efendi’nin Vâkıa-yı Deşt-i Kerbela Hüseyin’in Makteli Mesnevisi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Şehristânî, Ebü’l-Feth Tâcüddîn Muhammed b. Abdülkerim. el-Milel ve’n-nihal: Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. çev. Mustafa Öz. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Taberânî, Muhammed Şucâ’ et-. Maktelü’l-Hüseyn b. ’Ali b. Ebî Tâlib. Kuveyt: Dâru’l-Evrâd, 1992.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr et-. İstişhâdü’l-Hüseyn. thk. Seyyid Cemîlî. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-Arabî, 1988.
• Yayla, Mustafa Altuğ. “Lamiî Çelebi ve Onun Maktel-i Âl-i Resûl’u: 16. Yüzyıl Vaizlerinden Molla Arab’ın Maktel Karşıtlığına Yakından Bakmak”. 155-162. İstanbul: İlmi Etüdler Derneği, 2015.
• Yıldırım, Rıza. Hacı Bektaş Veli’den Balım Sultan’a Bektaşiliğin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Zekeriyâ el-Ensârî. Hâşiyetü Şeyhi’l-İslâm Zekeriyyâ el-Ensârî el-müsemmât fetha’l-ilâhi’l-mâcid bi îzâhi Şerhi’l-’Akâid. thk. Arefe Abdi’r-Rahmân Ahmed Abdi’r-Rahmân en-Nâdî. Kuveyt: Dâru’z-Diyâ, 2013.