Kızılbaşlıkla İtham Edilen Bir Nakîbü’l-Eşrâf Seyyid Mahmut Efendi’nin Hayatı ve Şeceresi

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 385 - 410, 15.12.2021

Ayhan Işık

https://doi.org/10.33460/beuifd.972284

Cited By: 1

Öz

Osmanlı Devleti’nde “Feyzullah Efendizâdeler” olarak ün kazanmış Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin ailesi, torunları, damatları ve akrabaları, ilmiye teşkilatı içerisinde birçok kademede görev almıştır. Özellikle Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin oğlu Fethullah Efendi, torunları Mehmet Kamil Efendi, Abdullah Efendi, torununun oğlu Mehmet Emin Efendi, damadı Mahmut Efendi ve daha birçokları Hz. Peygamber’in nesebine mensup olmaları sebebiyle Nakîbü’l-eşrâflık yapmıştır.
Şeyhülislâm Feyzullah Efendi, ulemâ aileleriyle bağlarını kuvvetlendirmek amacıyla kızlarını evlendirirken damatlarının da seyyid olmaları hususuna dikkat etmiştir. Kendisi Hz. Peygamber’in nesebine mensup olduğundan kızı Âmine Hanım’ı Nakîbü’l-eşrâf Mahmut Efendi ile evlendirmiştir.
Seyyidlerin şecerelerini düzenlemek ve onların işleriyle ilgilenmek üzere Nakîbü’leşrâf tayin edilen Mahmut Efendi, kayınpederi Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin başından geçen siyasî olaylardan olumsuz etkilenmiştir. Edirne Vakası, o dönemde Mahmut Efendi ve eşi Âmine Hanım ile ilgili birçok siyasî, ictimaî ve dinî asılsız bilgilerin ortaya atılmasına ve yayılmasına sebebiyet vermiştir. Bunlardan bir tanesi de Âmine Hanım’ın “kızılbaş” olduğu iddiasıdır. Bu sebeple Nakîbü’l-eşrâf Mahmut Efendi de kızılbaşlıkla itham edilmiştir.
Bu makalede “Nakîbü’l-eşrâf Mahmut Efendi’nin ailesi ve hizmet hayatı”, “Mahmut Efendi dönemi siyasi olayları ve Kızılbaşlıkla itham edilmesi” ve “Nakîbü’l-eşrâf Mahmut Efendi’nin terekesi” ele alınmıştır. Nakîbü’l-eşrâf Mahmut Efendi’nin şeceresi ve terekesi incelenerek ilmî kariyeri, iktisadî durumu ve hizmet hayatı hakkında bilgi verilmiştir. Ayrıca “kızılbaşlık” iddialarının asılsız olduğu ispatlanmaya çalışılmıştır. Şeriyye Sicilleri Arşivi Kısmet-i Askeriye Mahkemesi’ndeki terekesinden istifade edilerek aile bireyleri, çocukları, torunları, gulam, cariye ve utekası tespit edilmiştir. Böylece makalemizin, Nakîbü’l-eşrâf Mahmut Efendi’nin şeceresiyle nesebine, terekesiyle ailesine ve sosyoekonomikdüzeyine, hizmet hayatıyla Nakîbü’l-eşrâf olarak ilmiye teşkilatı içerisindeki konumuna ayna tutması hedeflenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslam mezhepleri, Şeyhülislâm Feyzullah Efendi, Nakîbü’l-eşrâf Mahmut Efendi, tereke, kızılbaş, siyadet

The Life and Pedigree of Sayyid Mahmut Efendi: A Naqīb Al-Ashrāf Accused of Being A Qizilbash

Öz

The family, grandchildren, sons-in-law, and relatives of Shayk al-Islam Feyzullah Efendi, who gained fame as “Feyzullah Efendizades” in the Ottoman State, took charge in many levels within the Ilmiye organization. Especially Fethullah Efendi, the son of Shayk al-Islam Feyzullah Efendi, his grandchildren Mehmet Kamil Efendi and Abdullah Efendi, his grandson’s son Mehmet Emin Efendi, his son-in-law Mahmut Efendi and many others were naqīb al-ashrāf governors as they belonged to the lineage of the Prophet.
Shaykh al-Islam Feyzullah Efendi paid attention to that his grooms should be sayyids while marrying his daughters to strengthen his ties with the ulama families. He married his daughter Amine Hanım to Naqīb Al-Ashrāf Mahmut Efendi as he was the descendant of the Prophet.
Mahmut Efendi, who was appointed as naqīb al-ashrāf to organize the pedigrees of the Sayyids and to take care of their affairs, was negatively affected by the political events experienced by his father-in-law, Shayk al-Islam Feyzullah Efendi. The Edirne Incident led to the emergence and dissemination of many unfounded political, social, and religious information about Mahmut Efendi and his wife Amine Hanım at that time. One of these allegations is that Amine Hanım was a “qizilbash”. For this reason, Naqīb Al-Ashrāf Mahmut Efendi was also accused of being a qizilbash.
In this article, the following topics have been discussed: “ Naqīb Al-Ashrāf Mahmut Efendi’s family and service life”, “political events in the period of Mahmut Efendi and his accusation of being a Qizilbash” and “Naqīb Al-Ashrāf Mahmut Efendi’s heritage”. Naqīb Al-Ashrāf Mahmut Efendi’s genealogy and inheritance have been examined, and information about his scientific career, economic status, and service life has been given.
In addition, this article tends to prove that the allegations of “Qizilbash” are unfounded. His family members, children, grandchildren, ghilman, concubine, and freedmen have been identified by using the inheritance information of the court records archive at the Court of Kismet-i Askeriye (inheritance court for people with the military status). Thus, it is aimed that this article will shed light on the lineage of Naqīb Al-Ashrāf Mahmut Efendi with his pedigree, his family and socio-economic level with his heritage, and his position in the Ilmiye organization as naqīb al-ashrāf with his service life as well.

Anahtar Kelimeler

islamic sects, Shayk al-Islam Feyzullah Efendi, Naqib al-Ashraf Mahmut Efendi, heritage, qizilbash, siadat.

Kaynakça

• Ahmed Nazif Efendi. Riyâzu’n-Nükabâ, Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Esad Efendi Bölümü, No. 2275.
• Ahmed Rıfat Efendi. Devhatü’n-Nukabâ. İstanbul: Karahisarî Esad Efendi Litografyası. 1283.
• Aktı, Yunus. Ahmed Nazif Efendi ve Nakîbü’l-eşrâflara Dair Eseri: Riyâzu’n-Nukabâ-Tahlil ve Metin. İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Andreasyan, Hrand D. “Balatlı Georg’a Göre Edirne Vak‘ası”. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 11/15 (1960), 47-64.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Edirne Askerî Kassamı'na Âit Tereke Defterleri (1545-1659)”. Belgeler: Türk Tarih Belgeleri Dergisi 3/5-6 (1966), 1-479.
• Budak, Cennet Betül. Karacaahmet Mezarlığında Seyyidlere Ait Mezar Kitabeleri (19. Yüzyıl) Metin, İnceleme ve Transkripsiyon. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Katgı, İsmail. Osmanlı Devleti'nde Öldürülen Şeyhülislamlar. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Gökdemir, Raşit. “Edirne Vak'ası Yahut Şeyhülislâm Seyid Feyzullah Efendi Meselesi- 1”. Yeni Türk Mecmuası 6/ 62 (1938), 36-42.
• Hammer, Joseph Freiherr von. Büyük Osmanlı Tarihi. 7/2078, Haz. Erol Kılıç-Mümin Çevik, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1992.
• Işık, Ayhan. Meşîhat Arşivi Belgeleri Işığında Seyyidler ve Nakîbü'l-eşrâflık Müessesesi. Ankara: İlâhiyât Yayınları, 2021.
• Işık, Ayhan. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-eşrâflık Müessesesi ve Nakîbü’l-eşrâf Kaymakamları”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 10 (Aralık-2015), 185-228.
• Işık, Ayhan. “Mühimme Defterlerinde Ehl-i Beyt ve Nakîbü’l-eşrâflıkla İlgili Hükümler”. I. Uluslararası İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Kongresi Bildiri Kitabı, ed. Mustafa Yiğitoğlu, (23-25 Kasım 2018), 125-144.
• Işık, Ayhan. “Osmanlı Devleti’nde Nakîbü’l-eşrâflık Müessesesi ve Meşîhat Arşivindeki Nakîbü’l-eşrâf Defterleri”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 8 (Aralık 2014), 213-285.
• İpşirli, Mehmet. Mirzazâde Şeyh Mehmed Efendi, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/170-171. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• İstanbul Müftülüğü Meşihat Arşivi. Nakîbü’l-eşrâf Defterleri. No. 93/26.
• İstanbul Müftülüğü Şeriyye Sicilleri Arşivi. Kısmet-i Askeriye Mahkemesi. No. 89.
• İstanbul Müftülüğü Şeriyye Sicilleri Arşivi. Kısmet-i Askeriye Mahkemesi. No. 343.
• Kara, Ömer - Çögenli, M. Sadi. “Şeyhülislam Feyzullah Efendi: Hayatı ve Eserleri”. Erzurumlu Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi Sempozyumu. ed. Ömer Kara. 35-98. Erzurum, 2015.
• Köprülü, Orhan F. “Feyzullah Efendi”, İslam Ansiklopedisi. 4/595. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı, 1945.
• Köşklü, Zerrin “İstanbul Feyzullah Efendi Medresesi ve XVIII. Yüzyıl Osmanlı Medrese Mimarisindeki Yeri”, Erzurumlu Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi Sempozyumu, ed. Ömer Kara. 221-228. Erzurum, 2015.
• Mehmed Süreyya Bey. Tezkire-i Meşâhir-i Osmaniyye/Sicill-i Osmanî. 4/325. İstanbul: Matbaa-i Amire 1890-1893.
• Özcan, Abdülkadir. “Edirne Vakası”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/445-446. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Rençber, Fevzi. “Anadolu Aleviliğinde Şecere Geleneği-Bir Ağuiçen Ocağı Şeceresi Örneği”. Alevilik Araştırmaları Dergisi 6 (2013), 175-200.
• Sevinç, Tahir. “Feyzullah Efendi ve Edirne Vakası”. Erzurumlu Şeyhulislâm Seyyid Feyzullah Efendi Sempozyumu. ed. Ömer Kara. 151-180. Erzurum, 2015.
• Uluçam, Abdüsselam. “Feyzullah Efendi Medresesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 12/528-529. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Tayşi, Mehmet Serhan. “Şeyhülislam Seyyid Feyzullah Efendi ve Feyziyye Medresesi”, Türk Dünyası Araştırmaları 23 (1983), 9-100.
• Yücel, Erdem. "Feyzullah Efendi Medresesi ve Kütüphanesi, Fatih Millet Kütüphanesi”, İstanbul Ansiklopedisi. 10/5741-5743. İstanbul: İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, 1971.
• Ekler 1- Nakîbü’l-eşrâf Mahmud b. Mehmet Efendi’nin Terekesi