Morfolojik Açıdan Arap Dilinde İlhâk Olgusu

Yıl 2021, Cilt: 8 Sayı: 2, 559 - 578, 15.12.2021

Fatih Ulugöl

https://doi.org/10.33460/beuifd.997299

Öz

Arap dili morfolojisinde mezîd bâblar dışında, kendisinde bir veya iki harf ziyâde edilen bazı bâblar bulunmaktadır ki bunlara mülhak bâblar denmektedir. Bu bâblara uyarlanabilen kelimeler, sırf lafzî yönden başka kelimelere benzetilmek amacıyla oluşturulmuştur. Mülhak bâblar, kelimenin üç türünden sadece fiil ve isimlerde bulunmaktadır. Fiillerde rubâî mücerred ve rubâî mezîd bâblara yapılan ilhâklar, isimlerde ise rubâi mücerred, rubâî mezîd, humâsî mücerred ve humâsî mezîd bâblara yapılmaktadır. Mülhak bâblardan bazıları dilciler tarafından kıyâsî olarak kabul edilirken çoğunluğunun semâ’î olduğu ifade edilmiştir. İlk dönem dilcileri tarafından da ele alınan mülhak bâbların kullanılması bir taraftan Arap dilinin kelime zenginliğine katkı sağlamış, diğer taraftan özellikle şiirlerde vezin uyumu hususunda şairlere önemli kolaylıklar sunmuştur. Kendisinde bir ya da iki harf ziyâde edilmesi sûretiyle oluşturulan mülhak bâblar ile diğer mezîd bâblar dilciler tarafından farklı kategorilerde ele alınmıştır. Bunun en temel sebebi, mezîd bâblarda ziyâde edilen harflerin kelimeye farklı bir mana katmak amacıyla ziyâde edilmesi, mülhak bâblardaki ziyadenin ise sadece bir kelimeyi vezin olarak başka bir kelimeye benzetmek amacıyla yapılmış olmasıdır. Mülhak bâblar incelendiğinde kelimelerin başka bâblara rastgele uyarlanmadığı, kelimenin hangi türlerinde ilhâkın yapılacağı, kaç harfin ziyade edileceği, ziyade edilen harfin kelimenin neresine yerleştirileceği vb. hususlarda bazı temel ilkelerin gözetildiği anlaşılmaktadır. Bu çalışmada Arap dilindeki önemli olgulardan biri sayılan ilhâk konusu ele alınacak, mülhak bâbların kalıpları, ilhâkın amaçları, türleri ve harfleri incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Arap Dili, İlhâk, Mülhak, Mülhakun Bih, Mezid

The Phenomenon of Annexation in the Arabic Language in Morphological Terms

Öz

In the morphology of the Arabic language, other than mazid patterns, there are certain patterns called mulhaq, which include one or two additional letters. Words originating from these patterns were created only to be likened to other words in literal terms. Out of the three types of words, mulhaq patterns are only present in nouns and verbs. In verbs, the annexations made to four-letter mujarrad (basic forms) and four-letter mazid patterns are made to four-letter mujarrad, four-letter mazid, five-letter mucerred and five-letter mazid patterns in nouns. Certain mulhaq patterns are regarded as grammatical by linguists while it was stated that most of them are auditory. The use of mulhaq patterns, which were also discussed by early-period linguists, contributed to the linguistic richness of Arabic on the one hand while also providing significant convenience to poets in terms of metric harmony, particularly in poems. Mulhaq patterns, which are created through the addition of one or two additional letters, and other mazid patterns were discussed under different categories by linguists. The main reason behind this is that the additional letters in mazid patterns are used to add a different meaning to the word while those in mulhaq patterns are used only to liken one word to another in metric terms. In the present study, the subject of annexation, which is regarded as one of the significant concepts in Arabic, will be discussed and the structures of mulhaq patterns will be examined as well as the purposes, types and letters of annexation.

Anahtar Kelimeler

Arabic language, Annexation, Mulhaq, Mulhaq bih, Mazid

Kaynakça

• Akşehrî, Ali b. Osman er-Rûmî. Telhîsu’l-Esâs (Şurûhu metni’l-Binâ içerisinde). İstanbul: Şifa Yayınevi, 2014.
• Ayşe İbrahim el-Mehdî. Zâhiretü’l-ilhâk fi’s-sarfi’l-Arabî. Sudan: Omdurman İslam Üniversitesi, Külliyetü’l-Lüga el Arabiyye, Yüksek Lisans Tezi, ts.
• Binâu’l-ef’âl (Mecmûatu’s-sarf içinde). İstanbul: Şifa Yayınevi, 2011.
• Cevherî, İsmail b. Hammâd. Mu'cemu's-Sıhâh. Beyrut: Daru’l-Marife, 2012.
• Dunkûz (Dikgöz), Şemseddin Ahmed. Şerhu’l-Merâh (Şerhân alâ Merâhi’l-Ervâh içinde). Mısır: Şeriketu Mektebeti ve matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdih, 1959.
• Durmuş, İsmail. “Vezin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/77-79. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf el-Endelüsî. İrtişâfu'd-darab min lisâni'l-Arab. thk. Receb Osman Muhammed. 3 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1998.
• Ebu’l-Fidâ, İmâduddîn İsmail b. Ali. el-Kunnâş fî fenneyi’n-nahvi ve’s-sarf. thk. Riyâd b. Hasan. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2000.
• Esterâbâdî, Radıyyüddîn Muhammed b. el-Hasen. Şerhu’ş-Şâfiye. thk. Muhammed Nûr el-Hasan v.dğr. 4 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1975.
• Eşmûnî, Ali b. Muhammed. Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti’bni Mâlik. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1998.
• Ezherî, Muhammed b. Ahmed. Tehzîbu’l-luga, thk. Muhammed İvaz. 15 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2001. Fîrûzâbâdî, Muhammed b. Yakub. el-Kâmûsu’l-muhît. Beyrut: Dâru’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, ts.
• Hamlâvî, Ahmed b. Muhammed. Şeze’l-arf fî fenni’s-sarf. thk. Nasrullah Abdurrahman Riyad: Mektebetu’r-Rüşd, ts.
• İbn Akîl, Bahâuddin Abdullah. Şerhu İbn Akîl alâ Elfiyyeti’bni Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. 4 Cilt. Kahire: Dâru’t-Turâs, 1980.
• İbn Cinnî, Osman. el-Munsıf. b.y.: Daru İhyâi’t-Turâsi’l-Kadîm, 1954.
• İbn Cinnî, Osman. el-Hasâis. b.y.: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-Âmme, ts., 194.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh b. Hişâm el-Ensârî. Muğni’l-lebîb ‘an kütübi’l-e’ârîb. thk. Mazin Mübarek-Muhammed Ali Hamdullah. Dimaşk: Dâru’l-Fikr, 1985.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed. Lisânu’l-Arab. 15. Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1994.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullah b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdillâh el-Ensârî, Şerhu Katrin-nedâ ve belli’s-sadâ, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, (Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, 2010), 312.
• İbn Kemâlpaşa, Şemseddin Ahmed. el-Felâh fî şerhi’l-Merâh (Dunkûz şerhiyle beraber Şerhân ale’l-Merâh kitabı içerisinde). Mısır: Şeriketu Mektebeti ve Matbaati Mustafa el-Bâbî el-Halebî ve Evlâdih, 1959.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. eş-Şâfiye fi ilmeyi’t-tasrîf ve’l-hat. thk. Salih Abdulazim eş-Şâir. Kahire: Mektebetu’l-Âdâb, 2010.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Amr Cemâlüddîn Osmân b. Ömer b. Ebî Bekr b. Yûnus. eş-Şâfiye fi ilmi’t-tasrîf (el-Vâfiye ile birlikte). thk. Hasan Ahmed el-Osman. Mekke: el-Mektebetu’l-Mekkiyye, 1995.
• İbn Ya’îş, Muvaffakuddîn Yaîş b. Alî. Şerhu’l-mufassal li’z-Zemahşerî. thk. Emîl Bedî’ Yakub. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• İbrahim Mustafa vd., el-Mu’cemu’l-Vasît. byy: y.y., ts.
• Kabâve, Fahruddin. Tasrîfü’l-esmâ ve’l-ef’âl. Beyrut: Mektebetü’l-Maârif, 1988.
• Kefevî, Ebü’l-Bekâ. el-Külliyyât. thk. Adnan Derviş-Muhammed el-Mısrî. Beyrut: Müessesetu’r-Risâle, ts.
• Lübdî, Muhammed Semir Necîb. Mu’cemu’l-mustalahâti’n-nahviyye ve’s-sarfiyye. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1985.
• Maksûd (Mecmûatu’s-sarf içinde). İstanbul: Şifa Yayınevi, 2011.
• Mehdî, İbn Ali. Ebniyetü’l-ilhâk fi’s-Sıhâh. Mekke: Ümmü’l-Kurâ, Külliyetü’l-Lüga el Arabiyye, Yüksek Lisans Tezi, 1996. Muhammed Said Salih. “Mefhûmu’l-ilhâk fi’s-sarfi’l-Arabî”. Mecelletu Buhûsi Külliyeti’l-Âdâb 106/1 (Temmuz 2016), 320-321.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Muktadab. thk. Muhammed Abdulhalık Azîme. 4 Cilt. Beyrut: Âlemu’l-Kütüb, ts.
• Müberred, Ebu’l-Abbâs Muhammed b. Yezîd. el-Kâmil fi’l-luga ve’l-edeb. thk. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1997.
• Nasır Hüseyin Ali. es-Sıyeğu’s-sülâsiyye. Dimaşk: el-Matbaatu’t-Teâvuniyye, 1989.
• Nâzıru’l-Ceyş, Muhammed b. Yûsuf b. Ahmed b. Abdiddâim et-Teymî. Temhîdü’l-kavâid bi şerhi teshîli’l-fevâid, thk. Ali Muhammed Fahir v.dğr. 11 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selam, 2007.
• Râcî Esmer. el-Mu’cemu’l-mufassal fî ilmi’s-sarf. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Râcihî Abduhu. et-Tatbîku’s-sarfî. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, 1999.
• Sabbân, Muhammed b. Ali. Hâşiyetü's-Sabbân ala şerhi'l-Eşmûnî ala Elfiyyeti’bni Mâlik. 3 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1997.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber el-Hârisî. el-Kitâb. thk. Abdusselam Muhammed Harun. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu’l-Hâncî, 1988.
• Süyûtî, Celâlüddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. Hem’u’l-Hevâmi’ fî Şerhi Cem’i’l-Cevâmi’. thk. Abdulhamid Hindâvî. 3 Cilt. Mısır: el-Mektebetu’t-Tevfîkiyye, ts.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kâsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Fâiḳ fî garîbi’l-hadîs. thk. Ali Muhammed el-Becâvî-Muhammed Ebü’l-Fadl. 4 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Marife, ts.