Tarikat ve Siyaset: Hâlidîlik Üzerine Bir Değerlendirme

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 1 - 28, 15.06.2022

Mehmet Furkan Ören

https://doi.org/10.33460/beuifd.1058097

Öz

Tarikat ve cemaatlerin siyasetle ilişkileri Türkiye’nin önemli tartışma alanlarından biridir. Hâlidîlik bu tarikatlar içerisinde özgün bir yere sahiptir. II. Mahmud dönemiyle birlikte yıldızı parlayan ve Nakşibendiliğin bir devamı/türevi olan Hâlidîlik, bugün Türkiye’de faaliyet yürüten başta İsmailağa ve Menzil olmak üzere pek çok grubun ortaya çıkmasında etkili olmuştur. Hâlidîliğin çıkış ve yayılmasıyla ilgili yapılmış sistematik araştırmalar olmakla beraber, bu tarikatın siyasetle ilişkisine değinen çalışmalar sınırlıdır. Bu tür bir okuma ancak Hâlidîlikle ilgili yapılmış olan çalışmalar ve bu tarikat üzerinde oluşan literatür incelenerek yapılabilir. Hâlidîliğin siyaset ilişkisinin betimsel analizi, güncel anlamda tarikatlar ve siyaset ilişkisine yönelik bir çıkarsama yapma imkânına da katkı sağlayacaktır.
Bu çalışma, Hâlidîlik örnekliğinde bir tarikatın politik manevralarını literatür ışığında analiz etmeye çalışan bir değerlendirme makalesidir. Çalışmanın literatüre dayalı olarak temel tezi tarikatların dinamik bir organizma gibi olduğu ve kimi zaman siyasal belirginlikleri artarken, bazen de pasif muhalefete yöneldikleridir. Çalışma, dinsel bir hareketin özsel bir şekilde ele alınmasının sorunlu olduğunu vurgulamakta, dini grupların sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel faktörlere bağlı olarak form değiştirip siyasi tavır alabildiğini Hâlidîlik özelinde tartışmaya çalışmaktadır.
siyasi tavır alabildiğini Hâlidîlik özelinde tartışmaya çalışmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Din, Siyaset, Tarikat, Hâlidilik

Kaynakça

• Ainsworth, William. Travels and Research in Asia Minor, Mesopotamia and Armenia. London: J.W. Paker, 1842.
• Akşin, Sina. Ana Hatlarıyla Türkiye’nin Yakın Tarihi. İstanbul: Yenigün Haber Ajansı, 1997.
• Algar, Hamid. “Hâlid el Bağdâdi”. Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi. 15/283-285. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Algar, Hamid. Nakşibendilik. çev. Asım Cüneyt Köksal. İstanbul: İnsan Yayınları, 2007.
• Arslan, Abdurrahman. Modern Dünyada Müslümanlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Berkes, Niyazi. Türkiye’de Çağdaşlaşma. çev. Ahmed Kuyaş. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2004.
• Bruinessen, Martin Van. Ağa, Şeyh, Devlet. çev. Banu Yalkut. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Budak, Mustafa. “Şeyh Şâmil”. Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi. 39/67-70. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Çakır, Mehmet Saki. Seyyid Tâhâ Hakkârî ve Nehrî Dergâhı: 19. yüzyılda Nakşibendi- Hâlidîlik. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2017.
• Çakır, Mehmet Saki. “Xıx. Yüzyılda Tarikat-Siyaset İlişkisi: Nehrî Tekkesi Örneği”. Turkish Studies. 11/21 (2006). 53-78.
• Çakır, Ruşen. Ayet ve Slogan. İstanbul: Metis Yayınları, 1990.
• Dağ, Rahman - Kılıç, Ali Rıza. “Din-Devlet İlişkileri Açısından Menzil Cemaati Örneği”. Turkish Studies 1/14 (2019), 205-226.
• Demirezen, İsmail. Türkiye’de Kimlik Politikaları, Modernleşme ve Sekülerleşme. Bursa: Emin Yayınları, 2020.
• Erginli, Zafer - Erol, İbrahim. “İsmâil Sirâceddin-i Şirvânî -Kürdemiri ve Kafkaslarda Nakşibendiye- Hâlidiyye Kolları”. Usul İslam Araştırmaları 33 (Nisan 2020), 132-159.
• Foucault, Michel. Hermenötiğin Kökeni: Kendilik Hakkında Dartmouth Konferansları 1980. çev. Şule Solmaz. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2017.
• Gündüz, İrfan. Gümüşhânevi Ahmed Ziyâeddin, Hayatı, Eserleri, Tarikat Anlayışı ve Hâlidiye Tarikatı. İstanbul: Seha Neşriyat, 1984.
• Gürdoğan, Ersin. Görünmeyen Üniversite. İstanbul: Seha Neşriyat, 1989.
• Heckman, Lale Yalçın. Kürtlerde Aşiret ve Akrabalık İlişkileri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
• Hourani, Albert. “Shaikh Khalid and the Naqshbandi Order”. İslamic Phılosophy and The Classıcal Tradıtıon. ed. Albert Hourani vd. Oxford: Bruno Cassırer Puplishers, 1972.
• https://www.yenisafak.com/secim/281-vakif-dernek-ve-stkdan-erdogan-ve-ak-partiye-destek-3359938 (Erişim, 13.03.2022).
• Karpat, Kemal Haşim. İslam’ın Siyasallaşması (Osmanlı Devleti’nin Son Döneminde Kimlik, Devlet, İnanç ve Cemaatin Yeniden Yapılandırılması. çev. Şiar Yalçın. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2005.
• Kavak, Abdulcebar. Mevlânâ Hâlid-i Nakşibendî ve Hâlidîlik. İstanbul: Nizamiye Akademi, 2016.
• Kavak, Abdulcebar. Mevlânâ Hâlid-İ Bağdadî Ve Hâlidî Tasavvuf Geleneğinin Tarihi Gelişim Süreci. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Kılıç, Rüya, “Osmanlı Devleti’nde Yönetim- Nakşibendi İlişkisine Farklı Bir Bakış: Hâlidî sürgünleri”, Tasavvuf: İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 17 (2006), 103-119.
• Kısakürek, Necip Fazıl. Son Devrin Din Mazlumları. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 2004.
• Kufralı, Kasım. Nakşibendiliğin Kuruluşu ve Yayılışı. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Türkiye Enstitüsü, Doktora, 1949.
• Kurşun, Zekeriya. “Şeyh Said”. Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi. Ek-2/566-568. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2016.
• Layard, Austen Henry. Nineveh and Its Remains : With an Account of a Visit to the Chaldean Christians of Kurdistan and the Yezidis or Devil-Worshippers. London: John Murray, 1849.
• Mannheim, Karl. İdeoloji ve Ütopya. çev. Mehmet Okyayuz. Ankara: Deki Yayınları, 2009.
• Mardin, Şerif. Bediüzzaman Said Nursi Olayı; Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim. çev. Metin Çulhaoğlu. İstanbul: İletişim Yayınları, 2011.
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.
• Mardin, Şerif. Türk Modernleşmesi. çev. Mümtaz’er Türköne - Tuncay Önder. İstanbul: İletişim Yayınları, 2012.
• Mardin, Şerif. Türkiye İslam ve Sekülarizm. çev. Elçin Gen ve Murat Bozluolcay. İstanbul: İletişim Yayınları, 2017.
• Mardin, Şerif. “Yeni Osmanlı Düşüncesi”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Tanzimat ve Meşruiyet’in Birikimi. 1/42-53. İstanbul: İletişim Yayınları, 2014.
• McDowall, David. Modern Kürt Tarihi,. İstanbul: Doruk Yayınları, 2004.
• Memiş, Abdurrahman. Hâlidi Bağdâdi ve Anadolu’da Hâlidilik. İstanbul: Kitapevi Yayınları, 2000.
• Mumcu, Uğur. Kürt-İslam Ayaklanması 1919-1925. İstanbul: Uğur Mumcu Araştırma Gazetecilik Vakfı Yayınları, 1991.
• Nursi, Said, Münazarat, der. Abdulkadir Badıllı İstanbul: Envar Neşriyat, 2010.
• Nikitine, Bazil & Saone, E.B. “The Tale of Suto and Tato: Kurdish Text With Translation and Notes”. Bulletin of the School of Oriental Studies 3/1 (1923), 69-106.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türkler, Türkiye ve İslam. İstanbul: İletişim Yayınları, 2010.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler: 15-17 Yüzyıllar, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1998.
• Onaran, Burak. “Kuleli Vakası Hakkında Başka bir Araştırma”. Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar 5 (2007), 9-39.
• Öngören, Reşat. “Hatme-i Hâcegân”. Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi. 16/476-477. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Öngören, Reşat. “Tasavvuf”. Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi. 40/119-126. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Sağlam, Serdar. “Türkiye’de İç Göç Olgusu ve Kentleşme”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları 5/ (2006).
• Özoğlu, Hakan. Osmanlı Devleti ve Kürt Milliyetçiliği. İstanbul: Kitap Yayınları, 2005.
• Sarıkçıoğlu, Melike. “İran Arşivlerine Göre Şeyh Ubeydullah İsyanı”. Muğla Sıtkı Kocaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/5 (2013).
• Tilly, Charles. Toplumsal Hareketler (1768-2004). çev. Orhan Düz. İstanbul: Babil Yayınları, 2008.
• Tosun, Necdet. “Rabıta”. Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi. 34/378-379. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2007.
• Tosun, Necdet. Hoca Bahâeddin Nakşibend (K.S.). İstanbul: Aziz Mahmûd Hüsâyî Vakfı, 2016.
• Tosun, Necdet. “Sıddîkıyye”. Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi. 37/98. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2009.
• Torun, İshak. “Tarikat ve Cemaatlerin Siyasetle İlişkisi”. Balkan Sosyal Bilimler Dergisi 9/17 (2020), 83-94.
• Tunaya, Tarık Zafer. İslamcılık Akımı. İstanbul: İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2003.
• Türkmen, Zekeriya. “Kuleli Vakası”. Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi. 26/356-357. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Uludağ, Süleyman. “Bâyezîd-i Bistâmî”. Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi. 5/238-241. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. “Hâlidiye”. Diyanet İşleri Başkanlığın İslam Ansiklopedisi. 15/295-296. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
• Uzun, Hakan. “İktidarını Sürdürmek İsteyen Bir Partinin Kimlik Arayışı: Cumhuriyet Halk Partisi’nin 1947 Olağan Kurultayı”. Çağdaş Türkiye Tarih Araştırmaları Dergisi 12/25 (2012), 101-139.
• Weber, Max. Ekonomi ve Toplum. çev. Latif Boyacı. İstanbul: Yarın Yayınlar, 2012.
• Weber, Max. Sosyoloji Yazıları. çev. Taha Parla. İstanbul: Deniz Yayınları, 2011.
• Yaşar, M. Emin. “İskenderpaşa Cemaati”. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: İslamcılık. 6/323-340. İstanbul: İletişim Yayınları, 2005.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. “Esad Erbîlî”. Diyanet İşleri Başkanlığı İslam Ansiklopedisi. 11/348-349. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 1995.
• Zürcher, Erik Jan. Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. çev. Yasemin Soner Gönen. İstanbul: İletişim Yayınları, 2004.