Klasik Dönem İbâdî Fıkıh Literatürü

Yıl 2022, Cilt: 9 Sayı: 1, 107 - 136, 15.06.2022

Ahmet Faruk Göksün

https://doi.org/10.33460/beuifd.1090977

Öz

İslam tarihinde ortaya çıkan ilk mezheplerden birisi olan İbâdiyye mezhebi, ılımlı görüşleri dolayısıyla kısa zamanda diğer Hâricî fırkalardan ayrılmış ve günümüze kadar yaşamaya devam etmiştir. İtikâdî olduğu kadar fıkhî bir boyuta da sahip olan mezhep, hareketin fikrî kurucusu sayılan Câbir b. Zeyd (öl. 93) döneminden itibaren oluşmaya başlamış olan geniş bir fıkıh literatürüne sahiptir. Bu literatür günümüzde dahi devam etmektedir. Bu makalede İbâdî fıkhının kuruluş ve teşekkül dönemi olarak nitelendirilebilecek dönemlerde yaşamış İbâdî fukaha ve onların kaleme aldıkları fıkıh eserleri ele alınacaktır. Çalışmayı özgün kılan ise ülkemizde çok kısıtlı miktarda yapılmış olan İbâdî fıkhına yönelik çalışmaların dahi hiç temas etmediği bir nokta olan İbâdî fıkıh literatürünü incelemesidir. Nitekim ülkemizde İbâdî fıkhına yönelik yapılan çalışmalar ya fıkıh usulü ya da füru fıkıh üzerinden bu mezhebi incelemiş, literatürüne ise değinmemiştir.
Sürekli itikadi yönüyle ön plana çıkan İbâdiyye mezhebinin fıkhî bir yönünün de olduğunu ve azımsanmayacak derecede bir fıkıh literatürünün bulunduğunu göstermek bu çalışmanın amaçlarındandır. Bu amaçla makalede mezhebin kuruluş dönemi ve hicrî altıncı asrın yarısında sonlanan teşekkül dönemini kapsayan süreçteki İbâdî fıkıh literatürüne temas edilecek ve bu dönemlere yönelik değerlendirmelere yer verilecektir. Ülkemizde bu alanda bir çalışma olmadığı gibi çalışmada zikredilen İbâdî fıkıh eserlerinin bir kısmı ülkemizde ulaşılabilir durumda değildir. Bu da çalışmanın önemini artırmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İbâdiyye/İbâziyye Mezhebi, İbâdî/İbâzî Fıkhı, Fıkıh Literatürü, Umman

Classical Period Ibadi Fiqh Literature

Öz

The Ibadiyya sect, which is one of the first sects to emerge in the history of Islam, separated from other Kharijite sects in a short time due to its moderate views and continued to live until today. The sect, which has a fiqh dimension as well as a creed, has a large fiqh literature that has started to form since the time of Jabir b. Zayd, who is considered the intellectual founder of the movement. This literature continues even today. In this article, Ibadi scholars who lived in the periods that can be described as the foundation and formation period of Ibadi fiqh and their fiqh works will be discussed. What makes the study unique is that it examines the Ibadi fiqh literature, which is a point that even the studies on Ibadi fiqh, which have been done in a very limited amount in our country, have never touched. As a matter of fact, the studies on Ibadi fiqh in our country have examined this sect through either fiqh method or furu fiqh, but have not mentioned its literature.
It is one of the aims of this study to show that the Ibadiyya sect, which constantly stands out with its creed, also has a fiqh aspect and that there is a substantial amount of fiqh literature. For this purpose, in the article, the Ibadi fiqh literature in the process covering the establishment period of the sect and the formation period that ended in the half of the sixth century A.H. will be touched upon and evaluations of these periods will be given. As there is no study in this field in our country, some of the Ibadi fiqh works mentioned in the study are not accessible in our country. This increases the importance of the study.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ibadism, Ibadi Fiqh, Fiqh Literature, Oman

Kaynakça

• Ağberî, İsmail b. Salih b. Hamdan. el-Medhal ile’l-fıkhi’l-İbâdî. Seeb/Umman Sultanlığı: Mektebetü’d-Dâmirî, 1. Basım, 2013.
• Avtebî, Ebu’l-Müslim Seleme b. Müslim. Kitâbu’z-Ziya. ed. El-Hac Süleyman b. İbrahim Babziz el-Vercelânî, Davud b. Ömer Babziz el-Vercelânî. Umman Sultanlığı: Vizâratü’l-Evkaf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye, Saltanatu Uman, 1. Baskı, 2015.
• Azimli, Mehmet (ed.). Müslümanların Engizisyonu-2, İstanbul: Mana Yayınları, 2020.
• Bâdî, Muhammed b. Ahmed b. Seyf. el-İmam Ebû Ubeyde Müslim b. Ebî Kerîme muallimen ve kâiden. Berke/Umman: Mektebetü Hazâinu’l-Âsâr, 1.Basım, 2018.
• Bettâşî, Seyf b. Hamud b. Hamid. İthâfu’l-a’yân fi tarihi ba’zı ulemâ-i Uman. Umman: (Mektebetü’l-Müstaşari-l’Has bi-Celalleti’s-Sultan li’ş-Şuuni’d-Diniyye ve’t-Tarihiyye, 1998.
• Ca’birî, Ferhat b. Ali. Hayatü’l-İmam Muhammed b. Mahbub el-kuraşî el-Umanî ve asruhu, nedvetü’t-tedvini’l-fıkhî el-İmam Muhammed b. Mahbûb nemüzecen. Umman: Vizaretü’l-Evkâf ve’ş-Şuun ed-Diniyye, Saltanatu Uman, 2012.
• Ca’birî, Ferhat b. Ali. Resâilü’l-İmam Câbir b. Zeyd el-Ezdî. Seeb/Umman Sultanlığı: Mektebetü’d-Dâmirî, 1. Baskı, 2013.
• Bisyevî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. Câmiu Ebi’l-Hasan el-Bisyevî, ts.
• Bisyevî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed. Muhtasaru’l-Bisyevî. Umman: Mevkıu’l-Basira, 2015.
• Bûsaîdî, Salih b. Ahmed. Rivâyetü’l-hadis ınde’l-İbâdiyye (Dirâse Mukârane). Mektebetü’l-Cîli’l-Vâid, 1. Baskı, 2000.
• Dâğişî, Bedr b. Suud. Tatavvuru’t-teşri’l-fıkhî fi Umân hatte’l-karnı’s-sâlisi’l-hicrî, a’malü nedveti tatavvuru’l-ulûmi’l-fıkhıyye, et-tedvînü’l fıkhî el-İmam Muhammed b. Mahbûb nemüzecen. Umman Sultanlığı: Vizaretü’l-Evkâf ve’ş-Şuun ed-Diniyye, Saltanatu Uman, 4. Baskı, 2012.
• Dercînî, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Said. Kitabu tabakâti’l-meşâyih bi’l-Mağrib. II Cilt. Kostantiniyye/Cezayir: Matbaatu’l-Ba’s, 1992.
• Sa’dî, Fehd b. Ali b. Hâşil. Mu’cemu’l-fukahai ve’l-mütekellimine’l-İbâdîyye, (kısmü’l-meşrik) mine’l-karni’l-evveli’l-hicrî ila bidâyeti’l-karni’l-hâmîs aşere’l-hicri. 2 Cilt. Maskat/Umman Sultanlığı: Mektebetü Maskat, 1. Baskı., 2008.
• Ebû Abdullah, Ebû Said ve diğerleri. Min câmi Ebi Sufra ve fıkhuhu. Maskat/Umman: Mektebetu Maskat, 2012.
• Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer. Hâşiyetü’t-tertîb. Umman: Vizâratü’t-Türâsi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe Saltanatu Uman, 1982.
• Ebû Ğânim, Bişr b. Ğânim el-Horasânî. el-Müdevvenetü’l-kübrâ. Umman: Vizaratü’-Türasi ve’s-Sekafe Saltanatu Uman, 1. Baskı, 2008.
• Ebû Ğânim, Bişr b. Ğânim el-Horasânî. el-Müdevvenetü’s-suğrâ. Umman: Vizâratü’t-Türâsi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe Saltanatu Uman, 1984.
• Ebû Ubeyde Müslim b. Ebî Kerîme. Risaletü Ebî Kerîme fi’z-zekât’î li’l-İmam Ebi’l-Hattab el-Meâfirî. Umman: Vizaretü’t-Türâsi ve’s-Sekâfe Saltanatu Uman, 2016.
• Ebû Zekeriya, Yahya b. Said. Kitâbu’l-Îzâh fi’l-ahkâm. Umman: Vizaratü’-Türasi ve’s-Sekafe Saltanatu Uman, 1984.
• Fadl b. Havarî. Câmiu’l-Fadl b. Havarî. Umman: Vizâratü’t-Türâsi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe Saltanatu Uman, 1985.
• Ferâhîdî, Rebi’ b. Habîb. el-Câmiu's-sahîh. Umman Sultanlığı: Vizaretü’l-Evkâf ve’ş-Şuun ed-Diniyye, Saltanatu Uman, 1. Baskı, 2011.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Cülendâ b. Mes‘ûd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/107-108. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Göksün, Ahmet Faruk. İbâdî Fıkhının Tarihsel Gelişimi (Umman Örneği). İstanbul 29 Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Hâdî, Seyf b. Salim. el-İbâdîyye ve’l-Malikiyye fi’l-garbi’l-İslamî muhtasaru’l-Bisyevî ve risaletu İbn Ebi Zeyd nemûzecen. Umman: Mevkıu’l-Basira, 2015.
• Hadramî, İbrahim b. Kays el-Hemedânî. Muhtasaru’l-hısâl. Maskat/Umman: Mektebetü Maskat, 2011.
• Halîfât, Ivaz Muhammed. Neş’etü’l-hareketi’l-İbâdiyye. Amman: Matâbiu Dâri’ş-Şa’b, 1978.
• İbn Bereke, Ebû Muhammed Abdullah İbn es-Süleymî. Şerhu câmi İbn Cafer. Maskat/Umman: Mektebetü Maskat, 2012.
• İbn Bereke, Ebû Muhammed Abdullah b. Muhammed, el-Behlevî el-Umanî. Kitâbu’l-Câmi'. Umman: Vizaratü’-Türasi ve’s-Sekafe Saltanatu Uman, 2017.
• İbn Cafer, Ebu Cabir Muhammed b. Cafer el-İzkevî. el-Câmi'. Umman Sultanlığı: Vizaratü’-Türasi ve’s-Sekafe Saltanatu Uman, 3. Baskı, 2018.
• İbn Nazar, Ebû Bekir Ahmed el-Umanî. ed-Deâim. Umman: Vizaratü’-Türasi ve’s-Sekafe Saltanatu Uman, 1988.
• İbn Vassâf, Muhammed. ed-Deâim. thk. Abdunnaîm Âmir. Umman: Vizaratü’-Türasi ve’s-Sekafe Saltanatu Uman, ts.
• Kindî, Ebû Bekir Ahmed b. Abdullah b. Musa. el-Musannef. 4 Cilt. Umman: Vizaretü’l-Evkâf ve’ş-Şuun ed-Diniyye, Saltanatu Uman, 1. Baskı, 2016.
• Kindî, Muhammed b. İbrahim b. Süleyman. Beyânu’ş-şer’. Umman: Vizaratü’-Türasi ve’s-Sekafe Saltanatu Uman, 2006.
• Kudemî, Ebû Said Muhammed b. Said. el-Câmiu’l-müfîd. Umman: Vizaratü’-Türasi ve’s-Sekafe Saltanatu Uman, 1984.
• Kudemî, Ebû Said Muhammed b. Said. el-Mu’teber. Umman: Vizaratü’-Türasi ve’s-Sekafe Saltanatu Uman, 1985.
• Kudemî, Ebû Said Muhammed b. Said. el-İstikâme. Umman: Vizâratü’t-Türâsi’l-Kavmi ve’s-Sekâfe Saltanatu Uman, 1984.
• Meçhul Müellif. Şerhu kasideti Ebi’l-Müessir Salt b. Hamîs el-Harûsî el-Behlevî. Maskat/Umman: Zâkiratu Uman, 2015.
• Mes’ûdî, Zehran b. Hamîs b. Muhammed. el-İmam İbn Bereke es-Süleymî el-Behlevî ve devruhu’l-fıkhî fi’l-medreseti’l-İbâdîyye min hilâli kitâbihi’l-Câmi’. Umman: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuuni’d-Diniyye Saltanatu Uman, 2000.
• Muammer, Ali Yahya. el-İbâdiyye fi mevkebi’t-târîh. Seeb/Umman Sultanlığı: Mektebetü’d-Dâmirî, 3. Baskı, 2008.
• Muhammed b. Mustafa Şerîfî ve diğer. , Mu’cemu Âlâmi’l-İbâdîyye, mine’l-karnı’l-evveli’l-hicrî, ile’l-asrı’l-hâdır, kısmu’l-Mağribi’l-İslâmî. Daru’l-Garbı’l-İslâmî, 1999.
• Nâmî, Amr Halife. Dirasât ani’l-İbâdiyye. çev. Mîhâîl Hûrî. Tunus: Dâru’l-Garbi’l-İslami, 2012.
• Nâmî, Amr Halife. Resâilü’l-İmam Câbir b. Zeyd. Libya: Daru’d-Da’ve, 1. Basım, 2018.
• Özdemir, Ahmet. İbâdîyye’nin Ana Hadis Kaynağı Rebi’ b. Habîb’in Müsnedi. Mardin: Şırnak Üniversitesi Yayınları, 1. Baskı, 2018.
• Özdemir, Ahmet. “Rabî’ b. Habîb’in (öl.175/791) İtikâdî Hadisleri Yorumlama Biçimi.” Jass Studies-The Journal of Academic Social Science Studies, 84 (Bahar 2021), 347-363.
• Râşidî, Mübarek b. Abdullah b. Câbir. el-İmam Ebû Ubeyde Müslim b. Ebi Kerime et-Temîmî ve fıkhuhu. Umman Sultanlığı: Matabiü’l-Vefa, 1. Basım, 1993.
• Sa’dî, Cümeyyil b. Hamîs. Kâmusu’ş-şeria el-hâvî turukahe’l-vêsia, thk. Yetmiş alim tarafından yapılmıştır, 1. baskı, Maskat/Umman Sultanlığı: Mektebetu’l-Cîli’lVâid, 2015/1436.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Humeyd. Meâricü’l-âmâl ale medârici’l-kemâl bi-nazmi muhtasari’l-hısâl, thk. Hamza b. Süleyman es-Sâlimî ve diğerleri, Umman: Mektebetü’l-İmami’s-Sâlimî, 2010.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Humeyd. Medaricü’l-kemâl, 1. baskı, Umman: Mektebetü Hazainü’l-Âsar, 2016/1437.
• Sâlimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Humeyd. Şerhu’l câmii’s-sahîh, Müsnedi’l-İmam Rebi’ b. Habîb b. Amr el-Ferâhîdî el-Ezdî. Maskat/Umman Sultanlığı: Mektebetü Maskat, 1. Baskı, 2019.
• Siyâbî, Abdullah b. Râşid. Kıraatün fi risaleti’z-zekât li’l-İmam Ebî Ubeyde Müslim b. Ebî Kerîme. Umman: Mektebetü Hazainü’l-Âsâr, 2018.
• Siyâbî, Ahmed b. Suud. el-Medhal ile’l-mezhebi’l-İbâdî. Seeb/Umman: Mektebetü’d-Dâmirî, 2019.
• Siyâbî, Salim b. Hammud b. Şamis. İzâletü’l-va’se an etbâi Ebi’ş-Şa’sa. Kahire: Vizaratü’-Türasi ve’s-Sekafe Saltanatu Uman, 1979.
• Sülün, Cevat. Câbir b. Zeyd ve İbaziyye İçindeki Rolü. Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Şemmâhî, Ahmed b. Said b. Abdülvahid. Kitâbu’s-Siyer. Umman: Vizâratü’-Türâsi ve’s-Sekâfe Saltanatu Uman, 1987.
• Şeybânî Sultan b. Mübarek el-Umanî ve Muhammed Salih Nâsır el-Cezâirî. Mu’cemu A’lâmi’l-İbâdîyye, mine’l-karnı’l-evveli’l-hicrî ile’l-asrı’l-hâdır, kısmu’l-meşriki’l-İslâmî. Beyrut: Daru’l-Garbı’l-İslâmî, 2006.
• Talal b. Halife b. Hamed Âl Abdusselam. Fütya’r-Rebi’ b. Habîb. Maskat/Umman Sultanlığı: Zâkiratu Uman, 1. Baskı, 2018.
• Vercelânî, Süleyman b. İbrahim Babziz. el-İmam Muhammed b. Mahbûb er-Rahîlî hayâtuhu ve âsâruhu. Umman: Vizaratü’-Türasi ve’s-Sekafe Saltanatu Uman, 2009.
• Vercelânî, Ebû Yakup Yusuf b. İbrahim. Kitâbu’t-Tertîb fi’s-sahîhi min hadîsi’r-Rasul (s.a.v). Maskat/Umman Sultanlığı: Mektebetü Maskat, 4. Baskı, 2019.