Kıraatlere ve Mushaf Hattına İttibâın Hükmüne İlişkin “Sünnet” Kavramının Kıraat ve Fıkıh Usûlü İlmi Açısından Tahlili

Yıl 2024, Cilt: 11 Sayı: 2, 453 - 479, 16.12.2024

Yunus Yalçın

https://doi.org/10.33460/beuifd.1461044

Öz

Bu çalışma teklîfî hükümlerden sünnetin fıkıh usûlündeki mahiyeti ve kıraat ilminde hangi anlamda kullanıldığı hakkındadır. Sünnet kavramının nerede lügavî nerede ıstılâhî anlamda kullanılıp kullanılmadığının bilinmesi sünnet kavramının mahiyetini anlamak açısından önemlidir. Bundan dolayı çalışma iki ana bölüme ayrılmıştır. Birinci bölümde sünnet kavramının fıkıh usûlündeki mahiyeti üzerinde durulmuştur. İkinci bölümde kıraat ilminin iki meselesi hakkında verilen sünnet hükmünün mahiyeti izah edilmeye çalışılmıştır. Bu iki meseleden birincisi kıraatlerin sünnet olması; diğeri mushaf hattına ittibâın sünnet olmasıdır. Kıraat kitapları ile tefsir ve fıkıh kitaplarında kıraatlerin tabi olunması gereken bir sünnet olduğu ifade edilmiştir. Bu çalışmada kıraatlerin sünnet olmasının anlamının bu meyanda görüş beyan eden kıraat, tefsir ve fıkıh âlimlerinin ortak görüşüne göre kıraatlerin tevkîfî olduğu sonucuna ulaşılmıştır. Bu itibarla kıraatlerin sünnet olması, kıraatlerin yeteri sayıda uzmanlık alanı seçen kişiler tarafından bilinmesinin vâcip/farz olması anlamındadır. Mushaf hattına ittibâın sünnet olması hakkında ise âlimlerin üç farklı görüşte olduğu tespit edilmiştir. Bunlar resm-i mushafın tevkîfî olduğu görüşü; resm-i mushafın ictihâdî olduğu görüşü ve resm-i mushafın tevkîfî olup yeterince kişinin onu bilmesinin yeterli olmasının yanında resm-i kıyâsî ile yazmanın da câiz olduğu görüşüdür. Kıraatlerin tevkîfî olmadığı görüşünde olan Bâkıllânî, İbn Haldûn ve Ezher ulemasının müctehid vasfında olmamaları ve tevkîfî kabul edilmesi görüşünde olan selef ulemanın görüşlerinin daha isabetli olması resm-i mushafa ittibâın lüzumunu ifade etmeye yeterlidir. Ayrıca kıraatlerin sıhhat şartlarından birisi olan resm-i Osmânî’ye uyma kuralının bulunması resm-i mushafın tevkîfî olduğunun kabul edilmesini gerektirir. Bunun yanında tevkîfî olmadığını söyleyenlerin çoğunluğu Kur’an’ın asıl nüshalarının ilk yazılan hat ile yazılması gerektiğini de kabul etmektedirler. Sadece sıradan halkın Kur’an okurken okuduğu gibi yazılmasının bir kolaylık olacağını ifade etmektedirler. Sonuç olarak kıraatlerin sünnet olmasının ve mushafa ittibâın sünnet olmasının anlamının vâcip olduğu söylenebilir.

Anahtar Kelimeler

Kıraat, Mendup, Fıkıh Usûlü, Teklîfî Hüküm, Sünnet

An Analysis of the Concept of “Sunnah” in the Context of the Sciences of Qirāʾah and Usūl al-Fiqh in the Context of Following to Qirāʾah and Musḥaf Writing

Öz

This study is about the nature of the sunnah, one of taklīfī aḥkām, in the fiqh procedure and in what sense it is used in the science of qirāʾah. Knowing where the concept of sunnah is used in its lexical and terminolojical sense is important in understanding the nature of the concept of sunnah. Therefore, the study is divided into two main parts. In the first part, the nature of the concept of sunnah in the method of fiqh is emphasized. In the second part, the nature of the sunnah ruling on two main issues of the science of qirāʾah has been tried to be explained. The first of these two issues is that qirāʾahs are sunnah; The other one is that it is sunnah to follow the script of the muṣḥaf. It has been stated in qirāʾah books, tafsīr and fiqh books that qirāʾahs are a sunnah that must be followed. In this study, it has been concluded that the meaning of the qirāʾahs being sunnah is that the qirāʾahs are tawqīfī according to the common opinion of the scholars of qirāʾah, tafsīr and jurisprudence who have expressed their opinions in this regard. In this respect, the qirāʾahs being sunnah means that it is obligatory/farḍ for the qirāʾahs to be known by a sufficient number of people who have chosen a field of expertise. As for the sunnah of obedience to the script of the muṣḥaf, it has been found that scholars hold three different views. These are the view that the script of the muṣḥaf is tawqīfī; the view that the script of the muṣḥaf is ijtihādī; and the view that the script of the muṣḥaf is tawqīfī and that it is permissible to write it with the orthographic script of the mushaf as long as enough people know it. The fact that al-Bāqillānī, Ibn Khaldūn and the scholars of al-Azhar, who hold the view that the qirāʾah is not tawkīfī, are not mujtahids and that the views of the salaf scholars, who hold the view that it is tawkīfī, are more accurate is sufficient to express the necessity of to be subject to the script of the muṣḥaf. In addition, one of the conditions for the authenticity of the qirāʾah, the rule of beying the script of the muṣḥafs copied by Ḥaḍrat ʿUthmān, requires the acceptance of the script as tawqīfī. In addition, the majority of those who say that it is not tawqīfī also accept that the original copies of the Qurʾān should be written with the writing that was originally written. They only state that it would be a convenience to write the Qurʾān as the ordinary people read it. In conclusion, it can be said that the meaning of the sunnah of the qirāʾah and the sunnah of obedience to the muṣḥaf is wājib.

Anahtar Kelimeler

Science of Qirāʾah, Science of Fiqh, Science of Uṣūl al-Fiqh, Taklīfī Aḥkām, Sunnah, Mandūb

Kaynakça

• Akcan, Resul. Mushaf İmlâsının İrfânî Yorumu: Merrâkuşî Örneği. Ankara: İlâhiyat Yayınları, 2022.
• Alâüddîn el-Buhârî, Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-Hanefî. Keşfu’l-esrâr Şerhu Usûli’l-Pezdevî. 4 Cilt. İstanbul: Şirketü’s-Sahâfeti’l-Osmâniyye, 1890.
• Alâüddîn es-Semerkandî, Ebû Bekir Muhammed b. Ahmed b. Ebî Ahmed. Mîzânu’l-usûl fî netâici’l-ukûl. thk. Muhammed Zekî Abdülberr. Katar: Matâbi‘u’d-Dûhati’l-Hadîse, 1984.
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. Kitabü’t-Takrîb ve’l-irşâd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Bedir, Murteza. “Sünnet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/150-153. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Bennâ, Ahmed b. Muhammed b. Ahmed b. Abdulganî ed-Dimyâtî. İthâfu fudalâi’l-beşer fî’l-kırââti’l-erbaa aşer. thk. Enes Mihre. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2006.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyin b. Ali. Şuabu’l-îmân. thk. Abdulalî Abdulhamîd. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Burhânettin, Ebü’l-Meâlî Mahmûd b. Ahmed b. Abdülazîz b. Ömer b. Mâze el-Buhârî. el-Muhîtu’l-burhânî fi’l-fıkhi’n-Nu’mânî. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Cemel, Süleyman b. Ömer b. Mansûr el-Ezherî. Hâşiyetü’l-Cemel alâ Şerhi’l-Menhec Fütûhâtü’l-Vehhâb bi tavdîh-i Şerh-i Menheci’t-tullâb. Dâru’l-Fikr, ts.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî. 1996.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Usûlü’l-fıkh el-müsemmâ bi’l-fusûl fi’l-usûl. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâretü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1994.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Şerhu Muhtasari’t-Tahâvî. 8 Cilt. Beyrut-Medîne-i Münevvere: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye-Dâru’s-Sirâc, 2010.
• Cürcânî, Ebü’l-Hasen Ali b. Muhammed b. Ali es-Seyyid eş-Şerîf. Kitâbü’t-Ta‘rîfât. thk. Heyet. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1983.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. Câmi‘u’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb‘. 4 Cilt. Birleşik Arap Emirlikleri: Câmiatü’ş-Şârika, 2007.
• Dânî, Ebû Amr Osman b. Saîd. el-Muhkem fî nakti’l-mesâhif. thk. İzzet Hasan. Dımaşk: Dâru'l-Fikr, 1986.
• Debûsî, Ebû Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer b. Îsâ. Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Meyyis. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2001.
• Demir, Serkan. Hanefi Mezhebi Fıkıh Usûlü’nde Sünnet Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Düleymî, Ekrem Abd-i Halîfe. Cem‘u’l-Kur’ân (Dirâsetün tahlîliyye li merviyyâtih). Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Yusuf b. Hayyân el-Endelüsî. el-Bahru’l-muhît fî’t-tefsîr. thk. Sıdkî Muhammed Cemîl. 11 Cilt. Beyrut: Dâru'l-Fikr, 1999.
• Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ, Muhammed b. el-Hüseyn b. Muhammed b. Halef. el-‘Udde fî usûli’l-fıkh. 5 cilt. b.y.: y.y., 1990. Erdim, Sinan. “Sünnete Farklı Yaklaşımlar ve Bu Yaklaşımlar Üzerine Bazı Tenkitler (Hanefî Mezhebi Fıkıh Eserleri Özelinde)”. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 17/1 (30 Haziran 2024), 374-405. https://doi.org/10.18403/emakalat.1386627
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Meâni’l-kırâât. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Câmiatu’l-Melik Fehd Âl-i Suûd, 1991.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehzîbü’l-Lüga. thk. Muhammed Avd Mir’ab. 8 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2001.
• Fârisî, Ebû Ali Hasen b. Ahmed b. Abdilgaffâr. el-Hucce li’l-kurrâi’s-seb‘a. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Me’mûn li’t-Türâs, ts.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Mustasfâ. thk. Muhammed Abdusselâm Abduşşâfî. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1993.
• Hattât, Muhammed Tâhir b. Abdülkâdir. Târîhu’l-Kur’âni’l-Kerîm. Cidde: Matbaatü’l-Feth, 1946.
• Heyet. el-Mevsûatü’l-fıkhiyyetü’l-Kuveytiyye. 45 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, ts.
• Hafeyân, Ahmed Mahmûd Abdüssemî‘. el-Vâfî fî keyfiyyeti tertîli’l-Kur’ân’il-Kerîm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Alî b. Yûsuf. en-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Cinnî, Ebû’l-Feth Osman el-Mevsılî el-Bağdâdî. el-Muhteseb fî tebyîni vucûhi şevâzzi’l-kırâât ve’l-îzâh anhâ. 2 Cilt. Mısır: Vizâratü’l-Evkâf li'ş-Şuûni'l-İslâmiyye, 1999.
• İbn Ebi’l-Kâsım, Süleyman b. Necâh. Muhtasaru’t-Tebyîn li hecâi’t-tenzîl. 5 Cilt. Medîne-i Münevvere: Mecmaul-Melik Fehd, 2002.
• İbnü’l-Hâcib, Ebû Ömer Osman vd. Şerhu muhtasari’l-Müntehê’l-usûlî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdillah el-Hüseyn b. Ahmed. İ‘râbü’l-kırââti’s-seb‘ ve ilelühâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed b. Saîd el-Endelüsî. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Âfakı’l-Cedîde, 1983.
• İbn Kudâme el-Makdisî, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullah b. Ahmed b. Muhammed el-Cemmâîlî.
• Ravzatü’n-nâzır ve cünnetü’l-munâzır fî usûli’l-fıkh alâ mezhebi’l-İmâm Ahmed b. Hanbel. 2 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyân, 2002.
• İbn Mücâhid, Ebû Bekir Ahmed b. Mûsâ b. Abbâs. Kitâbü’s-seb‘a fi’l-kırâât. Mısır: Dâru’l-Meârif, ts.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emin b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımeşkî. Reddü’l-muhtâr ale’d-Durri’l-muhtâr. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2. Basım, 1992.
• İsnevî, Ebû Muhammed Abdurrahim b. el-Hasen. Nihâyetü’s-sûl Şerhu Minhâci’l-vusûl. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fadl İyâz b. Mûsâ el-Yahsubî. eş-Şifâ bi ta‘rîfi hukûki’l-Mustafâ. 2 Cilt. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Kandemir, M. Yaşar. “Beyhakî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 6/58-61. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Mârigınî, Ebû İshâk İbrahim b. Ahmed b. Süleyman. Delîlü’l-hayrân alâ mevridi’z-zam’ân. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mersafî, Abdülfettâh b. es-Seyyid el-Acemî. Hidâyetü’l-kârî ilâ tecvîdi kelâmi’l-Bârî. 2 Cilt. Medîne-i Münevvere: Mektebetü't-Tayyibe, ts.
• Mekkî b. Ebî Tâlib, Ebû Muhammed el-Kaysî. el-İbâne an meâni’l-kırâât. thk. Abdulfettâh İsmail Şelebî. Kahire: Dâru Nehdati Mısr, 1977.
• Muhammed Emin Efendi. Umdetü’l-hullân fî îzâhi Zübdeti’l-irfân. İstanbul: el-Mektebetü’l-Hanefiyye, ts.
• Muhammed Emin Efendi, Zühru’l-erîb fî îzâhi’l-cem‘ bi’t-takrîb. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi, 278726. https://portal.yek.gov.tr/works/detail/278726
• Muhaysin, Muhammed Sâlim. el-Hâdî Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1997. Nâsıf, Hifnî. “Nebzetün fî târîhi resm’il-mesâhif”. el-Muktataf 58/7 (Temmuz 1933), 203-206.
• Nemle, Abdülkerim b. Ali b. Muhammed. el-Câmi’ li-mesâili usûli’l-fıkh ve tatbîkâtihâ ale’l-mezhebi’r-râcih. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2000.
• Nüveyrî, Ebü’l-Kâsım Muhammed b. Muhammed b. Muhammed. Şerhu Tayyibeti’n-Neşr fi’l-kırââti’l-aşr. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• Öğüt, Salim. “Ef’âl-i Mükellefîn”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/452. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özel, Ahmet. “Ahkâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/550-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Özdemir, Recep. “İmâm Mâlik’in Fıkhında “Sünnet” Kavramı”. EKEV Akademi Dergisi 68 (27 Aralık 2016), 333-350.
• Râzî, Fahrüddîn Muhammed b. Ömer b. Hüseyn et-Taberistânî. el-Mahsûl fî usûli’l-fıkh. 6 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Safâkusî, Ali b. Muhammed b. Sâlim. Gaysü’n-nef‘ fi’l-kırââti’s-seb‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Sehâvî, Ebü’l-Hasen Alemüddin Ali b. Muhammed. Kitâbü’l-vesîle ilâ keşfi’l-akîle. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. Usûlü’s-Serahsî. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• Şelebî, Abdülfettâh İsmail. Resmü’l-mushafi’l-Osmanî ve evhâmü’l-müsteşrikîn fî kırââti’l-Kur’âni’l-Kerîm. Mektebetü Vehbe, ts.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf. el-Luma‘ fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, 2003.
• Tavîl, es-Seyyid Rızk. Medhal fî ‘ulûmi’l-kırâât. Mekke: el-Mektebetü’l-Faysaliyye, 1985.
• Teftâzânî, Mes‘ûd b. Ömer b. Abdullah. Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavdîh. 2 Cilt. Mısır: Mektebetü Sabîh, ts.
• Uşmûnî, Ahmed b. Abdulkerim el-Mısrî. Menâru’l-hüdâ fî beyâni’l-vakf ve’l-ibtidâ. thk. Abdurrahim et-Tarhûnî. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2008.
• Yalçın, Yunus. “Neshin Filolojik Anlamlarının Terminolojik Anlamlara Yansıması”. Türkiye İlahiyat Araştırmaları Dergisi 6/2 (Aralık 2022), 536-560. https://doi.org/10.32711/tiad.1130293
• Zeccâc, Ebû İshak İbrahim b. Serî. Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbüh. 5 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Amr. el-Keşşâf an hakâiki gavâmidi’t-Tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1986.
• Zerkeşî, Ebû Abdillah Muhammed b. Abdullah b. Bahâdır eş-Şâfiî. el-Burhân fî Ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire,: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1957.
• Zürkânî, Muhammed Abdülazim. Menâhilü’l-irfân fî ulûmi’l-Kur’ân. Kahire: Matbaatü Îsâ el-Bâbî, 3. Basım, ts.