İslam Şehri Paradigmasına Meydan Okumak: Kolektif Eylem Teorisi Merceğinden Osmanlı Kentsel Mekânları Üzerine Bir Deneme

Yıl 2023, , 109 - 144, 28.07.2023

Handan Karakaş Demir

https://doi.org/10.12995/bilig.10605

Öz

Bu makale, İslam şehri sakinlerinin kolektif hareket edemediğini öne süren Weber’in İslam şehri kavramına yanıt vermek için Osmanlı şehirlerindeki kolektif eylemlere odaklanmaktadır. Bu
amaçla çalışma, şehir sakinlerinin Osmanlı mahkemelerine yaptıkları toplu başvuruları Charles Tilly'nin kolektif eylem teorisini kullanarak incelemektedir. İslam şehri paradigmasının kapsamlı literatür taramasına ve mahkeme kayıtlarının analizine dayanan makale, Osmanlı şehir sakinlerinin kentsel bilince sahip olduklarını ve yaşam alanlarının iyileştirilmesi için kolektif eylemde bulunduklarını ileri sürerken Müslüman toplumlarda bu tür eylemlerin olmadığı inancına meydan okumaktadır. Bu konuda şimdiye kadar yapılan çalışmalarda kapsamlı bir kuramsal yaklaşım kullanılmadığı gibi mekân boyutu da dikkate alınmamıştır. Ayrıca bu makale, ortak karar almanın, kentsel sorunların kavranmasının, örgütlenme kapasitesinin ve kolektif eylemlerin Osmanlı kent kültürünün temel göstergeleri arasında olduğunu öne sürmektedir.

Anahtar Kelimeler

İslam şehri, kolektif eylemler, mahkeme kayıtları, Osmanlı şehri, kentsel bilinç.

Challenging the Islamic City Paradigm: A Trial for Ottoman Urban Spaces through the Lens of Collective Action Theory

Öz

This article focuses on collective actions in Ottoman cities to respond to the Weberian notion of the Islamic city, suggesting Islamic city dwellers’ incapability to act collectively. For this purpose, the study scrutinizes the collective appeals made by city dwellers to Ottoman courts, employing Charles Tilly’s theory of collective action. By conducting an extensive literature review of the Islamic city paradigm and analyzing court records, this article argues that Ottoman city dwellers possessed urban consciousness and engaged in collective actions for the betterment of their living environment, challenging the belief that such actions were absent in Muslim societies. Studies on this topic so far have neither employed a comprehensive theoretical approach nor have they
considered the place dimension. Furthermore, this article suggests that essential indicators of Ottoman cities’ urban culture are joint decision-making, apprehension of urban problems, organizational capacity, and collective actions.

Anahtar Kelimeler

Islamic city, collective action, court records, Ottoman city, urban consciousness.

Kaynakça

• Abu-Lughod, Janet L. “The Islamic City—Historic Myth, Islamic Essence, and Contemporary Relevance.” International Journal of Middle East Studies, vol. 19, no. 2, 1987, pp. 155-176. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/163352.
• Afyoncu, Erhan. “Türkiye’de Tahrir Defterlerine Dayalı Olarak Hazırlanmış Çalışmalar Hakkında Bazı Görüşler.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, vol. 1, no. 1, 2003, pp. 267-286, https://dergipark.org.tr/tr/pub/talid/issue/43380/528509.
• Akarlı, Engin Deniz. “Maslaha from ‘Common Good’ to ‘Raison D’etat’ in the Experience of Istanbul Artisans, 1730-1840.” Hoca, ‘Allame Puits de Science: Essays in Honor of Kemal H. Karpat, ed. Kaan Durukan et al., The Isis Press, 2010, pp. 63-79.
• Akşin, Sina. “Kent Tarihi Nasıl Dönemlenmeli?” Kent Tarihçiliği: Kent Tarihleri Atölyesi. Toplu Konut İdaresi/Tarih Vakfı, 1994.
• Atabey, Halil. Manisa’nın 79 Numaralı Şer’iyye Sicil Defteri. Yüksek Lisans Tezi. Ankara Üniversitesi, 2014.
• Barkey, Karen. Bandits and Bureaucrats: The Ottoman Route to State Centralization. Cornell University Press, 1994.
• Ben-Bassat, Yuval, and Johann Buessow. “Applying Digital Methods to the Study of a Late Ottoman City: A Social and Spatial Analysis of Political Partisanship in Gaza.” Journal of the Economic and Social History of the Orient, 63, 2020, pp. 505-554. Brill, doi: https://doi.org/10.1163/15685.209.12341517.
• Beyazlı, Dilek, and Şinasi Aydemir. “Does Urban Consciousness Help Understand the Citizen’s Role in Planning.” European Planning Studies, vol. 19, no. 5, 2011, pp. 839-860.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Bab-ı Asafi Divan-i Hümâyûn Sicilleri Halep Ahkâm Defterleri 1, H-29-04-1164.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi). Bab-ı Asafi Divan-i Hümâyûn Sicilleri Halep Ahkâm Defterleri 3, H-29-02-1194.
• Burke, Edmond. “Toward A History of Urban Collective Action in the Middle East: Continuities and Change 1750-1980.” Urban Crises and Social Movements in the Middle East, ed. Kenneth Brown, Bernard Hourcade, Michele Jole et al., L’Harmattan, 1989, pp. 42-56.
• Canbakal, Hülya. Society and Politics in an Ottoman Town: Ayntab in the 17th Century. Brill, 2007.
• Çelik, Zeynep. “New Approaches to the Non-Western City.” Journal of the Society of Architectural Historians, vol. 58, No.4, 1999, pp. 374-381, https://doi.org/10.2307/991531.
• Dalsar, Fahri. Türk Sanayi ve Ticaret Tarihinde Bursa’da İpekçilik. İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1960.
• Daunton, Martin J. “The Social Meaning of Space: The City in the West and Islam.” Urbanism in Islam Vol. 1, ed. Yukawa Takeshi, Institute of Oriental Culture, 1989, pp. 26-58.
• Eldem, Edhem, Daniel Goffman and Bruce Masters. The Ottoman City Between East and West. Cambridge University Press, 2005.
• Eickelman, Dale F. “Is There an Islamic City? The Making of a Quarter in a Moroccan Town.” International Journal of Middle East Studies, vol.5, no. 3, 1974, pp. 274-294. JSTOR, https://www.jstor.org/stable/162379.
• Ergenç, Özer. Osmanlı Klasik Dönemi Kent Tarihçiliğine Katkı: XVI. Yüzyılda Ankara ve Konya. Ankara Enstitüsü Vakfı, 1995.
• Ergenç, Özer. “Osmanlı Şehir Tarihi Araştırmalarının Kuramsal Çerçevesi Nasıl Oluşturulabilir?” Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, ed. Özer Ergenç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013, pp. 24-36.
• Ergenç, Özer. “Some Notes on the Administration Units of the Ottoman Cities”, Urbanism in Islam Vol. 1, ed. Yukawa Takeshi, Institute of Oriental Culture, 1989, pp. 425-441.
• Ergenç, Özer. “Toplumsal Düşünce Açıklama Kanalı Olarak Cemm-i Gafîr ve Cem‘-i Kesîr.” Osmanlı Tarihi Yazıları: Şehir, Toplum, Devlet, ed. Özer Ergenç, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Ergene, Boğaç. Local Court, Provincial Society and Justice in The Ottoman Empire: Legal Practice and Dispute Resolution in Çankırı and Kastamonu. Brill, 2003.
• Faroqhi, Suraiya. “Political Initiatives ‘From the Bottom Up’ in the Sixteenth – and Sevententh-Century Ottoman Empire: Some Evidence for their Existence.” Osmanistiche Studien zur Wirtschafts – und Sozialgeschichte In memoriam Vančo Boškov, edited by Hans Georg Majer. Wiesbaden: Otto Harrassowitz, 1986, pp. 24-33.
• Faroqhi, Suraiya. “Political Tensions in the Anatolian Countryside Around 1600: An Attempt at Interpretation”, Türkische Miszellen, ed. Jean Louis Bacque-Grammont, Barbara Flemming, Macit Gökberk, İlber Ortaylı, Divit Press, 1987, pp. 127-128.
• Faroqhi, Suraiya. “Political Activity among Ottoman Taxpayers and the Problem of Sultanic Legitimation (1570-1650).” Journal of the Economic and Social History of the Orient, vol. 35, no. 1, 1992, pp. 1- 39, JSTOR, https://doi.org/10.2307/3632686.
• Faroqhi, Suraiya. Orta Halli Osmanlılar. İş Bankası Kültür Yayınları, 2007.
• Gara, Eleni. “Patterns of Collective Action and Political Participation in the Early Modern Balkans.” Political Initiatives ‘From the Bottom Up’ in the Ottoman Empire, ed. Antonis Anastasopulos, Crete University Press, 2012.
• Gerber, Haim. Economy and Society in an Ottoman City: Bursa, 1600-1700. Hebrew University, 1988.
• Hayashi, Kayoko. “Turkey.” Islamic Urban Studies: Historical Review and Perspectives, ed. Masashi Haneda and Toru Miura. Kegan Paul International, 1994.
• Hourani, Albert. “The Islamic City in the Light of Recent Research.” The Islamic City: A Colloquium, ed. Albert Hourani and Samuel M. Stern, Bruno Cassirer Ltd., 1970, pp. 36-66.
• Hourani, Albert, and Samuel M. Stern. The Islamic City: A Colloquium. Bruno Cassirer Ltd., 1970.
• İnalcık, Halil. “İstanbul: An Islamic City.” Journal of Islamic Studies, vol. 1, no. 1, 1990, pp. 1-23. JSTOR, http://www.jstor.org/stable/26195665.
• İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1027/M. 1618). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri İstanbul Mahkemesi 24 Numaralı Sicil (H. 1138-1151/M. 1726-1738). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 84 Numaralı Sicil (H.999-1000/M. 1590-1591). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri Üsküdar Mahkemesi 2 Numaralı Sicil (H.999-1000/M. 1590-1591). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2010.
• İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 54 Numaralı Sicil (H. 1102/M. 1691). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Bab Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H. 1077/M. 1666-1667). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri, Eyüp Mahkemesi 3 Numaralı Sicil (H.993-995/M.1585-1587). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüp Mahkemesi 19 Numaralı Sicil (H. 1028-1030/M. 1619-1620). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüp Mahkemesi 74 Numaralı Sicil (H. 1072-1073/M. 1661-1662). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Eyüp Mahkemesi 90 Numaralı Sicil (H. 1090-1091/M. 1679-1680). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Hasköy Mahkemesi 5 Numaralı Sicil (H. 1020-1053/ M. 1612-1643). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2011.
• İstanbul Kadı Sicilleri Galata Mahkemesi 90 Numaralı Sicil (H. 1073-1074/M. 1663). Ed. Coşkun Yılmaz, İSAM Yayınları, 2012.
• Koç, Yunus. “Osmanlı’da Kent İskânı ve Demografisi (XV. ve XVIII. Yüzyıllar).” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Vol.3, No.6, 2005, pp. 161-210.
• Konyalı, İbrahim Hakkı. Abideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi. Enes Kitap Sarayı, 1997.
• Kuban, Doğan. “Anadolu-Türk Şehri: Tarihi Gelişmesi, Sosyal ve Fiziki Özellikleri Üzerine Bazı Gelişmeler.” Vakıflar Dergisi, vol. VII, 1968, pp. 53-73.
• Lapidus, Ira. Muslim Cities in the Later Middle Ages. Harvard University Press, 1967.
• Moor, Tine De. “The Silent Revolution: A New Perspective on the Emergence of Commons, Guilds, and Other Forms of Corporate Collective Action in Western Europe.” International Review of Social History, vol. 53, Supplement, 2008, pp. 179-212, doi:10.1017/S002.085.9008003660.
• Murphey, Rhoads. “Communal Living in the Ottoman İstanbul: Searching for the Foundations of an Urban Tradition.” Studies on Ottoman Society and Culture, 16th – 18th Centuries, Ashgate Publishing Limited, 2007.
• Olson, Mancur. The Logic of Collective Action: Public Goods and The Theory of Groups. Schocken Books, 1968.
• Peirce, Leslie. Morality Tales: Law and Gender in the Ottoman Court of Aintab. University of California Press, 2003.
• Quataert, Donald. “Empire of Difference: The Ottomans in Comparative Perspective by Karen Barkey.” The American Historical Review, vol. 114, no.2, 2009, pp. 413-415.
• Raymond, Andre. Osmanlı Döneminde Arap Kentleri. Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1995.
• Singer, Amy. Palestinian Peasants and Ottoman Officials: Rural Administration around Sixteenth-Century Jerusalem. Cambridge University Press, 1994.
• Taş, Hülya. XVII. Yüzyılda Ankara. Türk Tarih Kurumu, 2006.
• Tilly, Charles. From Mobilization to Revolution. Random House, 1978.
• Topuz Demir, Beyza, and Yunus Uğur. “Mahalle: Bir Mensubiyet ve Mesuliyet İlişkisi Osmanlı şehirleri ve Kefalet Sistemi Örneği.” Kent ve Maneviyat, ed.
• Seyfettin Erşahin and Zehra Erşahin, İdealkent Yayınları, 2020.
• Uğur, Yunus. “Şehir Tarihi ve Türkiye’de Şehir Tarihçiliği: Yaklaşımlar, Konular ve Kaynaklar.” Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, vol. 3, no.6, 2005, pp. 9-26, https://dergipark.org.tr/tr/pub/talid/issue/43465/530339.
• Uğur, Yunus. The Historical Interaction of the City with Its Mahalles: Ottoman Edirne in the Late Seventeenth and Early Eighteenth Centuries. PhD dissertation, Boğaziçi University, 2014.
• Uluçay, Çağatay. Manisa Tarihi. Manisa Halkevi, 1939.
• Ünsar, Seda. “A Study on the Institutional Change: Ottoman Social Structure and the Provision of Public Goods.” Akademik Bakış, vol. 6, no. 11, 2012, pp. 177-200.
• Weber, Max. The City. Trans. and ed. Don Martindale and Gertrud Neuwirth. Free Press, 1958.
• Wilkins, Charles L. Forging Urban Solidarities: Ottoman Aleppo 1640-1700. Brill, 2010.
• Yıldız, Hamza. 2142 Numaralı Şer’iye Sicili Transkripsiyon ve Değerlendirmesi. Master Thesis, Karabük Üniversitesi, 2017.