Religious Expressions in the Old Turkish Texts Belonging to the Christian Milieu

Yıl 2023, Sayı: 107, 63 - 100, 30.10.2023

Berker Keskin

https://doi.org/10.12995/bilig.10703

Öz

The first written examples of the Turkish language belong to the Old Turkish period, which started with the Orkhon Turkish in the eighth century before developing further with the Old Uyghur.
In this second phase of the period, more works were presented than in the first phase, and these had a greater diversity of subjects. In this respect, a majority of these texts inherited from
the Old Uyghur have a religious character. Although most of the works are related to Buddhism, there is a small number of works or fragments on Manichaeism and Christianity. The main aim of
this study is to identify the religious expressions related to Christianity in Old Uyghur. In the first part of this study, I outline the Nestorian sect, which was accepted by the Christian Turkish communities, and its spread among the Old Uyghurs. Then, I explain the content of the texts belonging to the Christian milieu. In addition to explaining the religious expressions in the texts with
examples, I question their existence in Buddhist, Manichaean, and other Old Turkish texts. Besides, I intend to compare them with other works written after the acceptance of Islam.

Anahtar Kelimeler

Old Turkish, Old Uyghur, religion, Christianity, Nestorianism

Hristiyan Çevreye Ait Eski Türkçe Metinlerde Dinî İfadeler

Öz

Türk dili tarihi içerisinde Türkçenin bir yazı dili olarak ilk örnekleri Eski Türkçe devrine aittir. VIII. yüzyılda Orhun Türkçesiyle başlayan bu devir, Eski Uygur Türkçesiyle gelişerek devam etmiştir.
Devrin ikinci safhasında ilkine göre hem çok daha fazla sayıda eser ortaya konmuş hem de konular çeşitlenmiştir. Bu bakımdan Eski Uygurcadan miras kalan metinlerin büyük çoğunluğunun
dinî bir karakter taşıdığı ifade edilebilir. Budizm çerçevesindeki eserler önde gelmekle birlikte az sayıda da olsa Manihaizm ve Hristiyanlıkla ilgili eser veya metin parçaları bulunmaktadır. Bu
çalışmanın esas konusu, Eski Uygurca metinlerdeki Hristiyanlıkla ilgili dinî ifadelerin tespitidir. Öncelikle Hristiyan Türk topluluklarının kabul ettiği Nestûrîlik mezhebi ve bunun Uygurlar arasında
yayılımı ana hatlarıyla incelenecek, Hristiyan çevreye ait metinlerin içeriği hakkında bilgi verilecektir. Metinlerde yer alan dinî ifadelerin örnekleriyle birlikte açıklanmasına ek olarak bunların
Budist, Manihaist ve diğer Eski Türkçe metinlerdeki varlığı sorgulanacaktır. Ayrıca bu ifadelerin İslamiyet’in kabulü sonrası yazılan eserlerdeki dinî ifadelerle mukayese edilmesi amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Uygurca, din, Hristiyanlık, Nestûrîlik

Kaynakça

• Albayrak, Kadir. “Nestûrîlik.” İslâm Ansiklopedisi, 33. cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2007, ss. 15-17.
• Arat, Reşit Rahmeti. “Der Herrschertitel Iduq-qut.” UAJb, no. 35, 1964, ss. 150-157.
• Ashurov, Barakatullo. Tarsākyā: An Analysis of Sogdian Christianity Based on Archaeological, Numismatic, Epigraphic and Textual Sources. Doktora Tezi. SOAS University of London, 2013.
• Ataseven, Yusuf. “Hristiyanlıktan Müslümanlığa Akseden Bir Azizin Serencâmı: Ḥikāyet-i Cercīs Peyġamber.” Asos Journal, no. 63, 2017, ss. 565-576.
• Atiya, Aziz S. Doğu Hristiyanlığı Tarihi. Çev. Nurettin Hiçyılmaz, Doz Yayınları, 2005.
• Aydın, Erhan. Uygur Kağanlığı Yazıtları. Kömen Yayınları, 2011.
• Bang, W. “Manichaeische Hymen.” Le Muséon, no. 38, 1925, ss. 1-55.
• Bang, W. “Türkische Bruchstücke einer Nestorianischen Georgspassion.” Le Muséon, no. 39, 1926, ss. 41-75.
• Bartold, V. V. Orta Asya–Tarih ve Uygarlık. 2. Baskı, Çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, 2014.
• Barthold, V. V. Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler. Haz. Kâzım Yaşar Kopraman, Afşar İsmail Aka, Kültür Bakanlığı–Kültür Yayınları, 1975.
• Britannica, The Editors of Encyclopaedia. “cherub”. Encyclopedia Britannica, 25 Nov. 2021, https://www.britannica.com/topic/cherub. Erişim Tarihi: 28.01.2022.
• Britannica, The Editors of Encyclopaedia. “magi”. Encyclopedia Britannica, 23 Nov. 2021, https://www.britannica.com/topic/Magi. Erişim Tarihi: 28.01.2022.
• Britannica, The Editors of Encyclopaedia. “seraph”. Encyclopedia Britannica, 12 May. 2020, https://www.britannica.com/topic/seraph. Erişim Tarihi: 28.01.2022.
• BT XLVI = Moriyasu, Takao. Corpus of the Old Uighur Letters from the Eastern Silk Road. Berliner Turfantexte XLVI, Brepols, 2019.
• Burke, Tony. The Syriac Tradition of the Infancy Gospel of Thomas. Gorgias Eastern Christian Studies 48, Gorgias Press, 2017.
• Çelik, Mehmet. Ortadoğu Mozaiği Süryaniler-Nasturiler. Fırat Üniversitesi, Ortadoğu Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1996.
• Davis, Stephen J. The Cult of St. Thecla–A Tradition of Women’s Piety in Late Antiquity. Oxford University Press, 2001.
• Demirci, Kürşad. Nesturi Hristiyanlık ve Antakya Teolojisi. Ayışığı Kitapları, 2018.
• DLT = Ercilasun, Ahmet Bican ve Ziyat Akkoyunlu. Kâşgarlı Mahmud–Dîvânu Lugâti’t-Türk. TDK Yayınları, 2014.
• Donuk, Abdülkadir. Eski Türk Devletlerinde İdarî-Askerî Ünvan ve Terimler. Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1988.
• DS = TDK. Derleme Sözlüğü I-XI. 2. Baskı, TDK Yayınları, 1993.
• Duygu, Zafer. “İsa’nın Yeni Ahit’te ‘Tanrı Oğlu’ Olarak Tanımlanması Meselesi.” Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, no. 59/1, 2018, ss. 155-181.
• ED = Clauson, Sir Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Clarendon Press, 1972.
• Elliott, J. K. The Apocryphal New Testament–A Collection of Apocryphal Christian Literature in an English Translation. 2. Baskı, Clarendon Press, 2005.
• Eraslan, Kemal. Eski Uygur Türkçesi Grameri. TDK Yayınları, 2012.
• Erdal, Marcel. A Grammar of Old Turkic. Brill, 2004.
• Erdem, Sargon. “Buhur.” İslâm Ansiklopedisi, 6. cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1992, ss. 383-384.
• Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. 43. Baskı, Boğaziçi Yayınları, 2010.
• Gabain, A. von. Eski Türkçenin Grameri. 5. Baskı, Çev. Mehmet Akalın, TDK Yayınları, 2007.
• Gharib, B. Sogdian Dictionary. Farhangan Publications, 1995.
• Golden, Peter B. “Orta Asya’da İslâmiyet’in İlk Dönemleri ve Karahanlılar.” Çev. Halil Berktay, Erken İç Asya Tarihi. 7. Baskı, Ed. Denis Sinor, İletişim Yayınları, 2014, ss. 459-497.
• Gumilëv, L. N. Eski Türkler. 6. Baskı, Çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, 2007.
• Gumilëv, L. N. Etnogenez Halkların Şekillenişi Yükseliş ve Düşüşleri. 2. Baskı, Çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, 2004.
• Gumilëv, L. N. Muhayyel Hükümdarlığın İzinde. 2. Baskı, Çev. D. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, 2003.
• Günay, Ünver ve Harun Güngör. Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi. 2. Baskı, Bilge Kültür Sanat, 2019.
• Halbertsma, Tjalling H. F. Early Christian Remains of Inner Mongolia–Discovery, Reconstruction and Appropriation. Sinica Leidensia Vol. 88, Brill, 2008.
• Huast = Özbay, Betül. Huastuanift–Manihaist Uygurların Tövbe Duası. TDK Yayınları, 2014.
• İKPÖ = Hamilton, James Russell. Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası. Çev. Ece Korkut, İsmet Birkan, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 11, Simurg, 1998.
• James, Montague Rhodes. The Apocryphal New Testament–Being the Apocryphal Gospels, Acts Epistles, and Apocalypses. Clarendon Press, 1924.
• Jeffery, Arthur. The Foreign Vocabulary of the Qur’ān. Brill, 2007.
• Karaman, Ahmet. Eski Türkçede (VIII.-XII. Yüzyıl) İkilemeler. Doktora Tezi. İnönü Üniversitesi, 2021.
• KB = Arat, Reşit Rahmeti. Yusuf Has Hacib–Kutadgu Bilig. 2. Baskı, Kabalcı Yayınevi, 2008.
• Kitabı Mukaddes Şirketi. Kutsal Kitap (Tevrat, Zebur, İncil). Kitabı Mukaddes Şirketi Yayınları, 2001.
• KKT = Ata, Aysu. Karahanlı Türkçesinde İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası, Giriş-Metin-Notlar-Dizin). 3. Baskı, TDK Yayınları, 2019.
• Klimkeit, Hans-J. “Manichaean Kingship: Gnosis at Home in the World.” Numen, vol. 29/1, 1982, ss. 17-32.
• KuanTekin = Tekin, Şinasi. Uygurca Metinler I Kuanşi İm Pusar (Ses İşiten İlâh). 2. Baskı, TDK Yayınları, 2019.
• Le Coq, A. von. Türkische Manichaica aus Chotscho III. Verlag der Akademie der Wissenschaften, 1922.
• Lessing, Ferdinand D. Mongolian-English Dictionary. University of California Press, 1960.
• Liddell, Henry George ve Robert Scott. A Greek-English Lexicon. 8th Edition, American Book Company, 1901.
• Loofs, Friedrich. Nestorius and his Place in the History of Christian Doctrine. at the University Press, 1914.
• Matsui, Dai. “Mongoru jidai Uigurisutan no zeieki seido to chōzei shisutemu [Taxation and Tax-collecting Systems in Uiguristan under Mongol Rule].” Hikokutōshiryō no sōgōtekibunseki ni yoru Mongoruteikoku, Genchō no seiji, keizai shisutemu no kisotekikenkyū [Research on political and economic systems
• under Mongol Rule]. Ed. Kōichi Matsuda, Report of the Scientific Research Project Grant-in Aid, Japan Society for Promotion of Science, Basic Research (B)(1), 2002, ss. 87-127. (Ayrıbasım)
• ME = Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb–Ḫvārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası. 3. Baskı, TDK Yayınları, 2014.
• Monier-Williams, Sir Monier. A Sanskrit-English Dictionary. Motilal Banarsidass, 1899.
• Moriyasu, Takao. Die Geschichte des uigurischen Manichäismus an der Seidenstraße. Çev. Christian Steineck, Studies in Oriental Religions Vol. 50, Harrassowitz Verlag, 2004.
• Orkun, Hüseyin Namık. Eski Türk Yazıtları. Birleştirilmiş 3. Baskı, TDK Yayınları, 2011.
• OTWF = Erdal, Marcel. Old Turkic Word Formation–A Functional Approach to the Lexicon. Vol. I-II. Otto Harrassowitz, 1991.
• Payne Smith, J., ed. A Compendious Syriac Dictionary–Founded Upon the Thesaurus Syriacus of R. Payne Smith. Clarendon Press, 1903.
• Polo, Marco. Dünyanın Hikâye Edilişi–Harikalar Kitabı. 3. Baskı, çev. Işık Ergüden, Z. Zühre İlkgelen, Ötüken Neşriyat, 2019.
• Pulleyblank, Edwin. G. Lexicon of Reconstructed Pronunciation in Early Middle Chinese, Late Middle Chinese, and Early Mandarin. UBC Press, 1991.
• Róna-Tas, András. “Bayan and Asparuh. Nine Notes on Turks and Iranians in East Europe.” 2015, https://www.academia.edu/10108013/Bayan_and_Asparuch. Erişim Tarihi: 05.02.2022.
• Sims-Williams, Nicholas. “Syro-Sogdica III: Syriac Elements in Sogdian.” Acta Iranica, no. 28, 1988, ss. 145-156.
• Sinor, Denis. “[Kök] Türk İmparatorluğunun Kuruluş ve Yıkılışı.” Çev. Talat Tekin, Erken İç Asya Tarihi. 7. Baskı, Ed. Denis Sinor, İletişim Yayınları, 2014, ss. 383-424.
• Steingass, F. A Comprehensive Persian-English Dictionary. 5th Impression, Routledge & Kegan Paul Limited, 1963.
• Şen, Serkan. Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Yüksek Lisans Tezi. Ondokuz Mayıs Üniversitesi, 2002.
• Tang, Li. “Mongol Responses to Christianity in China: A Yuan Dynasty Phenomenon.” ARI Working Paper, no. 63, 2006, ss. 3-24.
• Tarakçı, Muhammet. “Nestorius ve Kristolojisi.” Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, no. 19/1, 2010, ss. 215-241.
• Tezcan, Semih. “En Eski Türk Dili ve Yazını.” Bilim Kültür ve Öğretim Dili Olarak Türkçe. 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2001, ss. 271-323.
• TİEM 73 = Ünlü, Suat. Karahanlı Türkçesi İlk Türkçe Satır-altı Transkribeli Kur’an Tercümesi TİEM-73 I-VIII. Konya Selçuklu Belediyesi Kültür Yayınları, 2018.
• Tokyürek, Hacer. Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Doktora Tezi. Kayseri Erciyes Üniversitesi, 2011.
• Tümer, Günay. “Circîs.” İslâm Ansiklopedisi, 8. cilt, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993, s. 26.
• UW 2015 = Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien -Neubearbeitung-. II. Nomina-Pronomina-Partikeln. Band 1: a-asvık. Franz Steiner Verlag, 2015.
• UW 2017 = Röhrborn, Klaus. Uigurisches Wörterbuch. Sprachmaterial der vorislamischen türkischen Texte aus Zentralasien -Neubearbeitung-. II. Nomina-Pronomina-Partikeln. Band 2: aš-äžük. Franz Steiner Verlag, 2017.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Universitätsverlag Göttingen, 2021.
• Zieme, Peter. “Das nestorianische Glaubensbekenntnis in einem alttürkischen Fragment aus Bulayïq.” UAJb N.F., no. 15, 1997-1998, ss. 173-180.
• Zieme, Peter. “Paulus und Thekla in der türkischen Überlieferung.” Apocrypha–International Journal of Apocryphal Literatures, no. 13, 2002, ss. 53-62.
• ZiemeKirche = Zieme, Peter. Altuigurische Texte der Kirche des Ostens aus Zentralasien. Gorgias Eastern Christian Studies 41, Gorgias Press, 2015.