According to Their First Written Sources, Did Oghuzs Say Teŋri or Taŋrı?

Yıl 2024, Sayı: 108, 147 - 160, 30.01.2024

Erkan Salan

https://doi.org/10.12995/bilig.10806

Öz

In publications about Old Anatolian Turkish, two different forms of a word are encountered: taŋrı (/tan͡grı) and teŋri (/ten͡gri). In fact, it is sometimes seen that the same work includes binary readings in the form of both taŋrı (/tan͡grı) and teŋri (/ten͡gri). While different readings and acceptances create inconsistency, it allows to think that the same word had two different phonetic variants
in the mentioned period. This existing view has necessitated some determinations and evaluations about why it should be read as taŋrı or teŋri. Reading a word in two different ways in the same
historical period without any reason creates a problem in terms of language studies and language characteristics of the period. With this study, which aims to determine whether the teŋri form
or the taŋrı form was used in Old Anatolian Turkish; It has been concluded that the teŋri form did not exist in the mentioned period and that the Oghuzs pronounced the word as taŋrı with a
back vowel since their first written sources.

Anahtar Kelimeler

Oghuzs, Old Anatolian Turkish, teŋri, taŋrı, spelling, pronunciation

İlk Yazılı Kaynaklarına Göre Oğuzlar Teŋri mi Yoksa Taŋrı mı Diyordu?

Öz

Eski Anadolu Türkçesi ile ilgili yayımlarda bir sözcüğün taŋrı (/tan͡grı) ve teŋri (/ten͡gri) şeklinde iki farklı biçimiyle karşılaşılır. Hatta bazen aynı eserde hem taŋrı (/tan͡grı) hem de teŋri (/ten͡gri)
biçiminde ikili okumaların yer aldığı görülür. Farklı okuma ve kabuller, karışıklık oluşturmakla birlikte aynı sözcüğün sözü edilen dönemde iki farklı fonetik varyanta sahip olduğunun düşünülmesine
imkân vermektedir. Var olan bu görünüm, niçin taŋrı ya da niçin teŋri okunması gerektiği konusunda bir kısım tespit ve değerlendirmelerin yapılmasını gerekli hâle getirmiştir. Aynı tarihî
dönemde bir sözcüğün, herhangi bir sebebe bağlanmaksızın iki farklı biçimde okunması dil araştırmaları ve dönemin dil özellikleri bakımından sorun teşkil etmektedir. Eski Anadolu Türkçesinde
teŋri biçiminin mi yoksa taŋrı biçiminin mi kullanıldığını tespit etmeyi amaçlayan bu çalışmayla ortaya çıkan sonuç; adı geçen dönemde teŋri biçiminin bulunmadığı ve Oğuzların, ilk yazılı
kaynaklarından itibaren sözcüğü taŋrı şeklinde kalın ünlülü olarak telaffuz ettikleri yönündedir.

Anahtar Kelimeler

Oğuzlar, Eski Anadolu Türkçesi, teŋri, taŋrı, yazım, telaffuz

Kaynakça

• Ağca, Ferruh. “Eski Türkçe kök teŋri ve kök kalık İkilemeleri Üzerine.” Türkbilig, no. 30, 2015, ss. 201-221.
• Ahmedî. Cemşîd ü Hurşîd. İstanbul Üniversitesi Nadir Eserler Kütüphanesi, No. 921 vr. 76b-116a.
• Akar, Ali. Oğuzların Dili - Eski Anadolu Türkçesine Giriş. Ötüken Neşriyat, 2018.
• Akca, Hakan. “Eski Anadolu Türkçesinde Kelime Başı T- / D- Meselesi.” Türkbilig, no. 34, 2017, ss. 7-24.
• Akkuş, Muzaffer. Kitab-ı Gunya. TDK Yayınları, 1995.
• Akkuş, Muzaffer. Kemal Ümmî Divânı (İnceleme-Metin-İndeks-Tıpkıbasım). Niğde Belediyesi Yayını, 2007.
• Argunşah, Mustafa. Kirdeci Ali Kesikbaş Destanı. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2002.
• Âşık Paşa. Garib-nâme. Millî Kütüphane, Ankara Adnan Ötüken İl Halk Kütüphanesi, No. 06 Hk 320/1.
• Bayat, Ali Haydar. Abdülvehhâb bin Yûsuf ibn-i Ahmed el-Mârdânî Kitâbu’l-Müntehab fî’t-Tıb (823 / 1420) İnceleme - Metin - Dizin - Sadeleştirme - Tıpkıbasım. Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları, 2005.
• Birnbaum, Eleazar. The Book of Advice by King Kay Kā’us ibni Iskander The Earliest Old Ottoman Turkish Version of His Ḳābūsnāme. ed. Şinasi Tekin, Gönül Alpay Tekin, Harvard University, 1981.
• Canpolat, Mustafa. Behcetü’l-Hadâik fî Mevʻizati’l-Halâik. TDK Yayınları, 2018. Canpolat, Mustafa, ve Zafer Önler. İshâk bin Murâd Edviye-i Müfrede. TDK Yayınları, 2007.
• Cin, Ali. Mesud bin Ahmed Süheyl ü Nev-bahâr (Kenzü’l-Bedāyīʿ) İnceleme - Metin - Dizin. Eğitim Yayınevi, 2012.
• Dîvân-ı Yûnus. [Karaman Nüshası], Millî Kütüphane, No. A-4764.
• Doğan, Enfel. Şeyhoğlu Sadru’d-dîn Mustafâ Ḳâbûs-nâme (Giriş-Notlar-Metin-Sözlük/Dizin-Tıpkıbaskı). TDK Yayınları, 2016.
• Eraslan, Kemal. “Manzum Oğuzname.” Türkiyat Mecmuası, vol. 18, 1976, ss. 169-244.
• Erdağı Doğuer, Binnur. Hekim Bereket Ḫulāṣa Metin-Sözlük. Ürün Yayınları, 2016.
• Ergin, Muharrem. Kadı Burhaneddin Divanı. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1980.
• Ersoy, Ersen, ve Ümran Ay. Hoca Dehhânî Divanı. TÜBA Yayınları, 2017.
• Gülşehrî. Mantıku’t-Tayr. Süleymaniye Kütüphanesi, Fatih, No. 2557.
• Güneş, İsmail. Abdullah-ı İlâhî Manzum Usûl-i Vusûl-i İlâhiyye İnceleme - Metin - Dizin. Sonçağ Akademi, 2022.
• Hacıeminoğlu, M. Necmettin. “Saʿlebî’nin Kısasu’l-Enbiya’sının Tercümesi Üzerinde Bir Gramer Denemesi.” İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, vol. 13, 1965, ss. 99-122.
• Hasan bin Hüseyin Karahisarî. Şâmilü’l-Luga. Millî Kütüphane, Afyon Gedik Ahmet Paşa İl Halk Kütüphanesi, No. 03 Gedik 17524/2.
• Hatiboğlu, Vecihe. “Tarihin Karanlık Dönemleri ve İlk Kültür Sözcükleri.” Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, vol. XXXIV, no. 302, 1976, ss. 574-578.
• İnayet, Alimcan. “Türkçede Çince Kaynaklı Gösterilen Bazı Kelimeler Üzerine.” Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, no. 7, 1999, ss. 193-204.
• Karahan, Leylâ. Erzurumlu Darîr Kıssa-i Yûsuf. TDK Yayınları, 1992.
• Kartallıoğlu, Yavuz. Stambol’dan İstanbul’a: Osmanlı Türkçesi Telaffuz Kayıtları (1533-1921 Arası Latin Harfli Metinlerin Verilerine Göre). TDK Yayınları, 2022.
• Kitâbu Tezkiretü’l-Evliyâ, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi, Koğuşlar, No. 1004.
• Korkmaz, Zeynep. “Bir Tanıtma Yazısı Üzerine.” Türkoloji Dergisi, vol. 8, no. 1, 1979, ss. 459-478.
• Köktekin, Kâzım. Yûsuf-ı Meddâh Varka ve Gülşah. TDK Yayınları, 2007.
• Kul Mesûd. Kelîle ve Dimne. Süleymaniye Kütüphanesi, Lâleli, No. 1897.
• Mansuroğlu, Mecdut. Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1958.
• Mirsâdü’l-ʿİbâd. Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, No. 2235.
• Mordtmann, J. H. Suheil und Nevbehâr. Orient - Buchhandlung Heinz Lafaire, 1925.
• Mukaddimetü’l-Edeb. Süleymaniye Kütüphanesi, Yozgat, No. 00396.
• Özçelik, Sadettin. Dede Korkut -Dresden Nüshası- Metin, Dizin II. Cilt. TDK Yayınları, 2016.
• Risâletü’l-İslâm. Koç Üniversitesi El Yazmaları Koleksiyonu, No. 367.
• Salan, Erkan. “Eski Anadolu Türkçesi Ses Bilgisi.” Tarihî Türk Lehçelerinin Ses Bilgisi, ed. Ümit Hunutlu, Gül Yılmaz Çal ve Serap Ekşioğlu, Akçağ Yayınları, 2023, ss. 423-495.
• Sarı, Mustafa. Erzurumlu Darir Yüz Hadis Yüz Hikâye Türk Dilinde Art Zamanlı Değişmeler. TDK Yayınları, 2016.
• Sevinçli, Veysi. Hatiboğlu Letâyifnâme (İnceleme-Metin-Sözlük-Tıpkıbasım). Töre Yayın Grubu, 2007.
• Süleymân Çelebi. Vesîletü’n-Necât. University of Michigan, Special Collections Research Center, Isl. Ms. 412.
• Şerefeddin Sabuncuoğlu. Cerrâhiyye-i İlhaniyye. Bibliothèque Nationale de France, Supplément Turc 693.
• Taş, İbrahim. Şeyyād Ḥamza Yūsuf ve Zelıḫ̇̄ ā [Gramer-Metin-Çeviri-Notlar-Sözlük-Dizin-Tıpkıbaskı]. TDK Yayınları, 2019.
• Tekin, Talat. Hunların Dili. Doruk Yayınları, 1993.
• Tezcan, Semih. “‘Marzubān-nāme Tercümesi’” Üzerine.” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten, vol. 25, 1977, ss. 413-431.
• Tezcan, Semih. ““Marzubān-nāme Tercümesi” Üzerine II Suyun Dibindeki Deveci.” Türk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, C XLI, no. 342, 1980, ss. 146-150.
• Togan, Zeki Velidî. “Zimahşeri’nin Doğu Türkçesi ile ‘Muḳaddimetü’l-Edeb’i.” Türkiyat Mecmuası, vol. 14, 1965, ss. 81-92.
• Tuna, Osman Nedim. Sümer ve Türk Dillerinin Târihî İlgisi ile Türk Dili’nin Yaşı Meselesi. TDK Yayınları, 1997.
• Turan, Fikret. Bahşāyiş bin Çalıça - Bahşayiş Lügati. TDK Yayınları, 2017.
• Türk Dil Kurumu. Tarama Sözlüğü V O-T. TDK Yayınları, 2009.
• Uysal, İdris Nebi. Yunus Emre Divanı (Karaman Nüshası). Kesit Yayınları, 2014.
• Yavuz, Kemal. Âşık Paşa Garib-nâme I/2. TDK Yayınları, 2000.
• Yavuz, Orhan. Anadolu Türkçesiyle Yapılan En Eski Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi ve Dil Özellikleri [İnceleme-Gramer-Metin]. Tablet Kitabevi, 2006.
• Yüksel, Hasan, H. İbrahim Delice, ve İ. Hakkı Aksoyak. Eski Anadolu Türkçesine İlişkin Bir Metin: İslâmî’nin Mesnevîsi. Dilek Matbaacılık, 1996.