Presidency of religious affairs khutbhas in terms of their duration and sentence length

Yıl 2021, , 83 - 129, 30.04.2021

Ümit Harun Akkaya

https://doi.org/10.28949/bilimname.863093

Cited By: 6

Öz

From the first days of Islam until today, khutbahs have been an important means of addressing the Muslim community. Khutbahs have had many important functions such as informing, education, reminding, moral and behavior gaining. Khutbah, which has important effects both in religious, political and cultural terms, is also in an important position in the religious socialization process that lasts throughout the life of the individual. Khutbah, one of the formal conditions of the Friday prayer, is one of the most important religious rituals that take place within the mosque.

In the current situation, the opportunity to reach millions of Muslims simultaneously with Friday khutbahs increases the importance of them even more. This results in many studies on khutbah. Although studies on khutbah are mostly in the field of theology, there are various studies in the fields of sociology, history and political science.

Unlike previous studies, this study mainly focused on the duration, length, word count, sentence length of Friday khutbahs. It was examined whether the khutbahs were an effective “message” for the community with their existing structural features in the axis of religious communication fact. At the same time, the potential of the khutbahs to carry out religious socialization processes in the receiving community (congregation) of different age groups was discussed in the study.

There have been various discussions over the years during the preparation and presentation of the khutbahs, which have such an important and high impact potential, to the community. In addition to these discussions, different practices and changes were experienced depending on the periods and conditions. Sometimes khutbahs were prepared by the Presidency of Religious Affairs of Turkey and sent to all country. Sometimes local factors are highlighted and the preparation processes are left to local elements. Recently, it is understood that khutbahs were prepared and published from a single center within the General Directorate of Religious Services.

In the study, the data obtained as a result of the literature review were categorized and interpreted. Subsequently, 30 khutbahs, which were randomly selected among the khutbahs published between 2014-2019, were analyzed in detail using the content analysis technique. The point at the end of the sentence was taken as a basis when the texts were handled in terms of word number in order to obtain quantitative data, based on content analysis (qualitative data analysis). Again, in the sentence, the Arabic expressions sometimes included in the khutbahs were read, and the number of words was added to the number of words related. Khutbahs were examined word by word, and the results were written on the tables. It has been focused on duration in the khutbahs, and it was determined that the Arabic parts of the khutbahs could be read in 5 minutes and 9 seconds, while the Turkish parts could be read in an average of 7 minutes 57 seconds, and a total of 13 minutes and 6 seconds. In today's conditions, considering the obstacles related to working hours, age and advanced age, it is evaluated that the duration is longer than the attention span. As a result, the data obtained show that the texts of khutbahs are mostly long and can therefore be read in a long time. It is obvious that attention spans are getting shorter today, where more stimulants affect the individual than in the past, and the fast and intense lifestyle surrounds almost everyone in society. Moreover, it seems difficult to listen carefully to an entire text that is read without experiencing a motionless and extremely silent interactive process. Again, the concept of working conditions and overtime in modern city life is an element that constantly reminds itself in the corner of the mind for those who attend the Friday prayer. The effect of this element at the point of gathering the mind and its potential for distraction should not be overlooked.

Anahtar Kelimeler

Sociology of Religion, Khutbah, Religious Communication, Religious Socialization, Presidency of Religious Affairs, Friday Prayer

Diyanet hutbelerinin süre ve cümle uzunlukları bakımından incelenmesi

Öz

Dini bir ritüel olan hutbe; sadece uyarı, hatırlatma, bilgi verme veya aydınlatma vasıtası olmayıp ve fakat aynı zamanda bir dini sosyalleşme aracıdır. Dini sosyalleşme, farklı unsurlarla etkileşim halinde yaşanan bir süreç olup hayat boyu sürer. Müslüman birey de hayat boyu zorunlu olan Cuma ibadetine bağlı olarak hutbelerle muhataptır. Bu çalışma Cuma hutbelerinin süreleri, uzunlukları, kelime sayıları ve cümle uzunlukları üzerine odaklanmıştır. Hutbelerin dini iletişim olgusu ekseninde, mevcut yapısal özellikleri ile cemaate yönelik etkin bir “mesaj” olup olmadıkları tartışılmıştır. Farklı yaş gruplarındaki alıcı toplulukta (cemaatte) dini sosyalleşme süreçlerinin gerçekleşebilme potansiyeli irdelenmiştir. Öncelikle öncü çalışmalar incelenmiş, literatür taraması neticesinde elde edilen veriler kategorize edilerek yorumlanmıştır. Araştırma sürecinde 2014-2019 yılları arasında Diyanet İşleri Başkanlığınca hazırlanıp camilerde okutulan hutbelerden 30 tanesi tesadüfi örneklem yoluyla seçilmiştir. Seçilen hutbeler içerik analizi yöntemi ile detaylı bir bir şekilde incelenmiş ve hutbelerin süreleri ile cümle uzunlukları ortalama olarak tespit edilmiştir. Hutbelerde Türkçe bölümün ortalama sekiz dakika sürdüğü, Arapça ile beraber sürenin on üç dakikayı bulduğu görülmüştür. Sadece dinleme odaklı ve tek taraflı gerçekleşen bu dini iletişimin dinleyici gruptaki farklı yaş grupları da hesaba katıldığında dikkat süresini aştığı görülmüştür. Hutbelerdeki cümlelerin kelime sayıları analiz edilerek cümle uzunlukları saptanmıştır. Ortalamalar hesaplandığında, metinlerde %20 oranında uzun ve çok uzun cümlelerle karşılaşılmıştır. Bu durumun dinleme, algılama ve anlamlandırama süreçlerine etkisinin olumsuz yönde olacağı değerlendirilmiştir. Hutbelerde yeni genç kuşak “z” kuşağına ve dezavantajlı gruplara yönelik güncel unsurlar bulunup bulunmadığı da değerlendirilmiştir. Mevcut koşullarla hutbe metinlerinin dini sosyalleşme süreçlerinin ve dini iletişimin gerçekleşmesinde aksaklıklara neden olabildiği değerlendirmesi yapılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Din Sosyolojisi, Hutbe, Dini İletişim, Dini Sosyalleşme, Diyanet, Cuma Namazı

Kaynakça

• AHUVIA, A. (2001). Traditional, Interpretive, and Reception Based Content Analyses: Improving the Ability of Content Analysis to Address Issues of Pragmatic and Theoretical Concern. Social Indicators Research, 54, 139-172. doi:10.1023/A:1011087813505
• AKGÜL, M. (2010). Kırsal Kesimde Görev Yapan Din Görevlilerinin Sorunları—Akşehir, Ilgın ve Doğanhisar Örneği -. (Yayımlanmamış yüksek lisans). Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• AKKAYA, Ü. H. (2019). Y Kuşağı İlahiyat Öğrencilerinde Model İnsan Algısı. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi—BOZİFDER, 165(15), 43-84.
• AKYÜZ, N., GÜRSOY, Ş. ve ÇAPCIOĞLU, İ. (2006). Din İşlerinde Özgün Türk Deneyimi: Diyanet’in Kurumsal Kimliği ve Güncel Değerlendirmeler. Dini Araştırmalar, 9(25), 31-42.
• ALTAŞ, N. (2007). Cami Hutbelerinde Etkili İletişim Sağlamak Amacıyla Retorik Figürlerinden Yararlanma. 1. Din Hizmetleri Sempozyumu içinde (C. 1, ss. 481-492). 1. Din Hizmetleri Sempozyumu, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• ARABACI, F. (2003). Türkiye’de Dini Sosyalleşmenin Temel Etkenleri. Dini Araştırmalar, 6(16), 39-54.
• ARSLAN, H. (2015). Diyanet İşleri Başkanlığının Din Algısı: 1972 ve 2011 Yılları Cuma Hutbeleri Örneği. (Yayımlanmamış yüksek lisans). Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa.
• ARSLAN, M. (2006). Dini Toplumsallaşma ve Temel Etkenleri: Türk Geç Ergenleri Arasında Uygulamalı Bir Araştırma. Akademik Araştırmalar Dergisi, (31), 61-78.
• AŞLAMACI, İ. (2018). Türkiye’de Cami Merkezli Din Eğitimi Konusunda Yapılan çalışmalar Üzerine Bir İnceleme. Uluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo-Kültürel Açıdan) içinde (C. 2, ss. 427-445). Uluslararası Cami Sempozyumu (Sosyo-Kültürel Açıdan), sunulmuş bildiri, Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi.
• AYDIN, Ö. (2019). Diyanet İşleri Başkanlığı Üzerine Bir Tartışma: Temsil Meselesi. İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi, 33(3), 891-918.
• BAKTIR, M. (1998). Hutbe. Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• BATAR, Y. (2020). İletişim Modelleri Işığında Dini İletişimin Doğası. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi, 11(2), 417-439.
• BEJTKOVSKÝ, J. (2016). The Employees of Baby Boomers Generation, Generation X, Generation Y and Generation Z in Selected Czech Corporations as Conceivers of Development and Competitiveness in Their Corporation. Journal of Competitiveness, 8(4), 105-123.
• BENCSİK, A., HORVÁTH-CSİKÓS, G. ve JUHÁSZ, T. (2016). Y and Z Generations at Workplaces. Journal of Competitiveness, 8(3), 90-106.
• BEŞİRLİ, H. (2006). Diyanet İşleri Başkanlığının Camilerde Okuttuğu Hutbelerin Sosyolojik Analizi. Sakarya Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Dergisi, 8(2), 143-171.
• BİLGİN, V. (2008). Dinî Sosyalleşme ve Dini Bilinçlenmede Caminin Yeri ve Önemi. Sosyal ve Ferdi İşlevleri Açısından Namaz ve Cami içinde (ss. 187-209). Sosyal ve Ferdi İşlevleri Açısından Namaz ve Cami, sunulmuş bildiri, İstanbul.
• BOPP, K. L. ve VERHAEGHEN, P. (2005). Aging and Verbal Memory Span: A Meta-Analysis. Journal of Gerontology: Psychological Sciences, 60B(5), 223-233.
• BORJA, A. (2020, 20 Aralık). Writing the first draft of your science paper -Some dos and don’ts—Elsevier Connect. Writing the first draft of your science paper -Some dos and don’ts—Elsevier Connect. https://www.elsevier.com/connect/writing-a-science-paper-some-dos-and-donts adresinden erişildi.
• CAN, İ. (2017). Türkiye Camilerinde Okutulan Hutbelerin Birlikte Yaşama Söylemleri Üzerine Sosyolojik Bir Değerlendirme: Adana Örneği. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, (38), 507-532.
• CELFİN, İ. (2016). Din Toplum İlişkisi Bakımından Cuma Hutbeleri 2012-2014 Çağlayancerit Örneği. (Yayımlanmamış yüksek lisans). Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kahramanmaraş.
• CERTEL, H. (2008). Din-İletişim İlişkisi ve Dini İletişimin Engelleri. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(21), 127-158.
• CIORBA, A., BIANCHINI, C., PELUCCHI, S. ve PASTORE, A. (2012). The Impact of Hearing Loss on The Quality of Life of Elderly Adults. Clinical Interventions in Aging, 7, 159-163.
• COMMODARI, E. ve GUARNERA, M. (2008). Attention and Aging. Aging Clinical and Experimental Research, 20, 578-584.
• ÇITIRIK, A. N. ve ZENGİN, Z. S. (2020). Küresel Salgın Zamanında Din Görevlileri Gözüyle Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Yaygın Din Hizmeti ve Eğitimi. Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (Salgın Hastalıklar Özel Sayısı), 599-6245.
• ÇİÇEK, M. H. (2013). Hutbelerde Yapısal Bir Değişiklik Önerisi. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1), 1-18.
• DEMİR, M. (2012). Çevreye Minberden Bakmak: Cuma Hutbelerinde Çevre Sorunun Sunumu. İnsan ve Toplum, 2(3), 5-32.
• DEMİR, Z. (2013). Diyanet Hutbelerinde Kadın Söylemi (2001-2011). Toplum Bilimleri Dergisi, 7(14), 95-118.
• DEVECİ, T. (2019). Sentence Length in Education Research Articles: A Comparison Between Anglophone and Turkish Authors. Linguistics Journal, 13(1), 73-100.
• Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü. (2020, 28 Eylül). Hutbe Arşivi. Diyanet İşleri Başkanlığı Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü. https://www2.diyanet.gov.tr/DinHizmetleriGenelMudurlugu/sayfalar/hutbelerlistesi.aspx adresinden erişildi.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. (2002). Diyanet İşleri APK Dairesi Başkanlığı Genelgesi. Ankara.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Din Hizmetleri Genel Müdürlüğü Uygulama Genelgesi. (2020, 28 Aralık). Diyanet İşleri Başkanlığı/Başkanlık Mevzuatı/Genelgeler. https://hukukmusavirligi.diyanet.gov.tr/kategoriler/ba%C5%9Fkanl%C4%B1k-mevzuat%C4%B1/genelgeler adresinden erişildi.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Görev ve Çalışma Yönergesi. (2020, 28 Aralık). Diyanet İşleri Başkanlığı/Mevzuat/Yönergeler. https://hukukmusavirligi.diyanet.gov.tr/kategoriler/ba%C5%9Fkanl%C4%B1k-mevzuat%C4%B1/y%C3%B6nergeler adresinden erişildi.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Hukuk Müşavirliği Başkanlık Mevzuatı. (2020, 28 Aralık). Diyanet İşleri Başkanlığı/Hukuk Müşavirliği/Başkanlık Mevzuatı. https://hukukmusavirligi.diyanet.gov.tr/ adresinden erişildi.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Görevleri Hakkında Kanun. (2020, 30 Aralık). T.C. Cumhurbaşkanlığı Mevzuat Bilgi Sistemi. https://www.mevzuat.gov.tr/MevzuatMetin/1.5.633.pdf adresinden erişildi.
• Diyanet İşleri Başkanlığı Kurumsal Tarihçe. (2020, 29 Aralık).Diyanet İşleri Başkanlığı Kuruluş ve Tarihçesi. https://www.diyanet.gov.tr/tr-TR/Kurumsal/Detay//1/diyanet-isleri-baskanligi-kurulus-ve-tarihcesi adresinden erişildi.
• DOĞAN, R. (1999). Cumhuriyet Öncesi Dönemde Yaygın Din Eğitimi Açısından Hutbeler. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 39(1), 491-533.
• DOLOT, A. (2008). The characteristic of Generation Z. E-mentor, 2(74), 44-50.
• DURMUŞ, Z. (2009). Bilgi Edin(dir)me Aracı Olarak Hutbe. IV. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri içinde (ss. 839-852). IV. Din Şurası, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. En Çok Kullanılan 500 Türkçe Cümle. (2020, 30 Aralık). Türkçe’nin Dirilişi. 13 Ocak 2021 tarihinde https://www.turkcenindirilisi.com/turkce/en-cok-kullanilan-500-turkce-cumlesik-kullanilan-turkce-cumleler-h95544.html adresinden erişildi.
• FAIRCLOUGH, N. (2004). Analysing Discourse, Textual Analysis for Social Research. London and New York: Routledge.
• GÖRGÜLÜ, H. A. (1996). Hz. Peygamberin Hutbede İzlediği Metod ve Günümüzde Hutbe Uygulamaları. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (3), 171-235.
• GÜREL, E., TAT, M. ve ÖZŞENLER, D. (2018). Diyaloğa Dayalı Dinleme: Diyalojik Dinleme. Researcher: Social Science Studies, 6(3), 57-72.
• HÜLÜR, A. B. (2014). İnançlara Yönelik Söylemin İdeolojik İnşası. (Yayımlanmamış doktora). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• İbn HALDUN. (2013). Mukaddime (C. 1-2, C. 1-2). İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık.
• İrşat Hizmetleri Daire Başkanlığı Hutbe Hizmetleri. (2020, 28 Aralık). Diyanet İşleri Başkanlığı İrşat Hizmetleri Daire Başkanlığı. https://dinhizmetleri.diyanet.gov.tr/Detay/86/hutbe-hizmetleri adresinden erişildi.
• İŞAL, E. E. (2019). Pierre Bourdieu Kavramları Üzerinden Cuma Hutbelerinin Analizi. (Yayımlanmamış yüksek lisans). Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale.
• KAĞITÇIBAŞI, Ç. (1999). Yeni İnsan ve İnsanlar. İstanbul: Evrim Yay.
• KARA, M. (2017). Kur’an ve Sünnet Ekseninde Hitabet. Samsun: Üniversite Yayınları.
• KARTOPU, S. (2013). Dini Yaşayışta Hayatı Sorgulama ve Anlam Arayışı. Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(3), 67-90.
• KEYİFLİ, Ş. (2013). Cami İçi Din Eğitimi ve İletişimi Süreci Olarak Hutbeler. Ekev Akademi Dergisi, 17(55), 71-88.
• KEYİFLİ, Ş. (2019). Hutbe ve Vaazların Dili ve Üslubuyla İlgili Yaşanan Olumsuzluklar. Mevzu: Sosyal Bilimler Dergisi, (2), 25-41.
• KILIÇ, M. (2017). Cumhuriyetin İlk Yıllarında Devlet İle Vatandaş Arasında Bir İletişim Aracı Olarak Hutbeler. Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 17(35), 137-166.
• KİRMAN, M. A. (2011). Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü (2. bs.). İstanbul: Rağbet Yayınları.
• KOCAMAN, K. (2006). Dini İletişmde Hutbe. (Yayımlanmamış yüksek lisans). Sakarya Üniversitesi, Sakarya.
• KOCAMAN, K. (2019). Geçmişten Günümüze Dini İletişim/Hitabet Türü Olarak Hutbede Konu. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 12(63), 1258-1271.
• KOÇ, T. (2012). Din Dili (3. Baskı.). İstanbul: İz Yayıncılık.
• KOÇAK, A. ve ARUN, Ö. (2013). İçerik Analizi Çalışmalarında Örneklem Sorunu. Selçuk İletişim, 4(3), 21-28.
• KÖYLÜ, M. (2003). Psiko-Sosyal Açıdan Dini İletişim. Ankara: Ankara Okulu Yayınları.
• KRIPPERNDORFF, K. (2013). Content Analaysis An Introduction to its Methodology (3. bs.). Los Angeles: Sage Publications.
• KURT, A. (2016). Din Sosyolojisi (12. bs.). İstanbul: Sentez Yay.
• MACIONIS, J. J. (1987). Sociology (12. bs.). U.S.A., Canada: Pearson Prentice Hall.
• MACİT, Y. (2005). Veda Hutbesi’nin Günümüz İrşad Hizmetlerinin Verimliliği Açısından Değerlendirilmesi. Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, (16), 101-118.
• MCQUAIL, D. ve WINDAHL, S. (1997). Kitle İletişim Modelleri. (K. Yumlu, Çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
• MÜSLİM, E. H. b. el-Haccac b. Müslim el-Kuşeyri en-Nisâburi. (1981). Câmiu’s-Sahih, (Sahihu Müslim). İstanbul: Çağrı Yayınları.
• OKUMUŞ, E. (2014). Din ve Sosyalleşme. Turkish Studies, 9(11), 429-454.
• ONAY, A. (2004). Diyanet Hutbelerinin Muhteva Analizi. İslami Araştırmalar Dergisi, 17(1), 1-13.
• ÖNAL, R. (2020). Pandemiye Dini Yaklaşımlar ve Tartışmalar. F. Çakı (Ed.), Modernitenin Pandemik Halleri içinde (ss. 413-434). Ankara: Nobel Yayıncılık.
• ÖNKAL, A. (1993). İrşad Vasıtası Olarak Hutbe. I. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri içinde (C. 1, ss. 145-153). I. Din Şurası Tebliğ ve Müzakereleri, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• ÖZ, A. (2017). Kaynak ve Alıcı Yönünden Etkili İletişimin Odak Noktaları ve Bunların Dini İletişime Etkileri. Bilimname, (33), 119-139.
• ÖZBOLAT, A. (2013). Hutbelerde Söylem Değişimi—Diyanet Hutbeleri Örneği-. Uluslararası Sosyal Arastırmalar Dergisi, 7(29), 662-679.
• POLAT, F. (2010). Türk Toplumunda Zihniyet Oluşumu Açısından Dini Sosyalleşme ve Karşılaşılan Bazı Problemler. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 9(19), 207-217.
• ROSEMANN, S. ve THIEL, C. (2019). The effect of age-related hearing loss and listening effort on resting state connectivity. Scientific Reports, 1-9. doi:10.1038/s41598-019-38816-z
• SAPIENZA, Z. S., IYER, N. ve VEENSTRA, A. S. (2015). Reading Lasswell’s Model of Communication Backward: Three Scholarly Misconceptions. MassCommunication and Society, 18(5), 599-622.
• SHARAF ELDIN, A. A. T. (2014). Critical Discourse Analysis of Religious Sermons in Egypt: Case Study of Amr Khalid’s Sermons. International Education Studies, 7(11), 68-75.
• SHERKAT, D. E. (2013). Dini Sosyalleşme: Etki Kaynakları ve Araçların Etkileri. Turkish Studies, 8(3), 279-297.
• SHERKAT, D. E. ve WILSON, J. (1995). Preferences, Constaints, and Choices in Religious Markets: An Examination of Religious Switching and Apostasy. Social Forces, 73(3), 993-1026.
• SOLHEIM, J. (2010). Hearing Loss in The Elderly: Consequences of Hearing Loss and Considerations for Audiological Rehabilitation. (Yayımlanmamış doktora). University of Oslo, Norway.
• SÖYLEV, Ö. F. (2013). Yerleşik İrşat Usullerini Uygulamada Ortaya Çıkan Sorunlar ve Dinî Danışma ve Rehberlik Üzerine Bir İnceleme. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22(1), 179-202.
• ŞEN, Z. (2007). Camilerde Okunan Hutbelerin Mevcut Durumunun Değerlendirilmesi ve Daha Mükemmel Hale Gelmesi İçin Bazı Teklifler. 1. Din Hizmetleri Sempozyumu içinde (C. 1, ss. 493-504). 1. Din Hizmetleri Sempozyumu, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• ŞENTÜRK, R. (2012). İletişim Teorilerinde Temel Sorunu. İstanbul Ticaret Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 1(21), 493-518.
• TASLAMAN, C. (2014). Küreselleşme Sürecinde Türkiye’den İslam (8. bs.). İstanbul: İstanbul Yayınevi.
• TAŞ, K. (2002). Türk Halkının Gözüyle Diyanet. İstanbul: İz Yayıncılık.
• TAVUKÇUOĞLU, M. (1997). Cuma Hutbeleri İle İlgili Bir Araştırma Üzerine İncelemeler. Türkiye Günlüğü Dergisi, (48), 97-107.
• TAYLOR, C. J. C. (2008). Whither March the Cohorts: The Validity of Generation Theory as a Determinant of the Sociocultural Values of Canadian Forces Personnel. Canadian Forces College.
• TÜBİTAK. (2020, 26 Aralık). Covid-19 Raporu. TÜBİTAK Covid-19 Raporu. http://www.tuba.gov.tr/files/images/2020/kovidraporu/Covid-19%20Raporu-Final%2B.pdf adresinden erişildi.
• USTA, N. (2007). Yaygın Din Eğitimi Hizmetlerinin Zihniyet Değişimindeki Rolü (Hutbe ve Vaazların Zihniyet Değişimine Etkileri Üzerine Sosyolojik Bir Dğerlendirme). 1. Din Hizmetleri Sempozyumu içinde (C. 1, ss. 468-473). 1. Din Hizmetleri Sempozyumu, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• VURAL, A. (2015). 2010-2012 Yıllarında Okunan Hutbelerin Tahlili (Kilis Örneği). (Yayımlanmamış yüksek lisans). Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kilis.
• WUTHNOW, R. (2000). ENCYCLOPEDİA OF SOCİOLOGY. (E. F. BORGATTA, ED.). UNİTED STATES OF AMERİCA, NEW YORK: MACMİLLAN REFERENCE USA.
• YAŞAR, M. (2007). İmam-Hatiplerin Kendi Hutbelerini Okuması. 1. Din Hizmetleri Sempozyumu içinde (C. 1, ss. 474-480). 1. Din Hizmetleri Sempozyumu, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• YAŞAROĞLU, M. K. (2016). Diyanet İşleri Başkanlığı’nın Hutbe Hizmetlerine Genel Bir Bakış. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2(2), 93-107.
• YILDIZ, M. C. (1999). Din Görevlilerinin Sorunları ve Beklentileri Üzerine Sosyolojik Bir Araştırma: Elazığ Uygulaması. (Yayımlanmamış sosyal bilimler doktora). Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• YILMAZ, H. (2007). Hz. Peygamber Döneminden Günümüze Kadınlar ve Cami Eğitimi. Değerler Eğitimi Dergisi, 5(14), 107-130.
• YÜCEL, İ. (1994). Diyanet İşleri Başkanlığı. Diyanet İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları.
• ZENGİN, H. K. (2012). Son Dönem Cumhuriyet Hutbelerinin İçerik Analizi (2003-2011 Yılları Arası). Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu II içinde (ss. 121-147). Yaygın Din Eğitimi Sempozyumu II, sunulmuş bildiri, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• ZENGİN, Z. S. (2008). Osmanlılar Döneminde Yaygın Din Eğitimi Faaliyeti Olarak Hutbeler. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 17(1), 379-398.