Hiciv Oklarını “Kur’ân” Sadağından Çeken Âmâ: Basralı Nüktedan Ebü’l-‘Aynâ

Yıl 2018, Cilt: 2018 Sayı: 35, 73 - 95, 30.04.2018

Muhammed Efil , Şener Şahin

https://doi.org/10.28949/bilimname.379804

Öz

Klasik Arap mizahının en
dikkat çekici ve nevi şahsına münhasır özelliklerinden birisi olarak,
Müslümanların kutsal kitabı Kur’ân-ı Kerim’e ait birçok ayeti veya ayet
parçasını, mizahın özünü teşkil edecek biçimde bir güldürü vesilesi olarak kullanmış
olması, mizah tarihi ve mizah felsefesi açısından analiz edilmeyi hak eden bir
olgudur. Kutsal Kitab'ın çağrışım gücünden yararlanmayı hedefleyen ve aşağı
yukarı "Kuran metnine ait tam bir âyetin veya âyet parçasının, güncel bir
diyalog bünyesine ya da nazım veya nesir türündeki bir yazının muhtevâsına
dercedilmesi" şeklinde tanımlanabilecek olan bu edebî sanat, klasik Arap
edebiyatı kaynaklarında; "hüsnü't-tevessül", "et-temessül
bi'l-Kurân", "el-istiş-hâd bi'l-Kurân", "iktibâs" ve
"tazmin" gibi benzer anlamlar içeren bir takım terimlerle ifâde
edilmiştir. Bu mizah türünün en tepesinde şakacılığıyla ve hazırcevaplığıyla
tanınan Abbasi dönemi saray nedimlerinden Ebü’l-‘Aynâ (ö.283/896) yer
almaktadır. Ona ait rivâyetlerin sayıca çokluğu ve bu rivâyetlerin sonraki
dönem eserlerde bolca yer alacak biçimde korunmuş olması, bir saray nedimi
olarak saray çevresiyle kurduğu diyalogların büyük bir kısmının rivâyete sıkça
konu edilmesi gibi sebepler, Ebü’l-Aynâ’nın, Kuran eksenli nüktecilik sanatı bağlamında
değerlendirilmesine zemin hazırlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Kuran, Mizah, Ebü'l-Aynâ, Arap Dili ve Belagatı

Kaynakça

• EL-ÂBÎ Ebû Sa‘d Mansûr b. el-Hüseyn, Nesrü’d-dür fi’l-muhâdarât (I-VII), thk. Hâlid Abdülğanî Mahfûz, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, Beyrut, 2004.
• EL-‘ÂMİLÎ Bahâüddîn, el-Keşkûl (I-II), thk. Muhammed ‘Abdülkerîm en-Nemerî, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1998.
• EL-‘ASKERÎ Ebû Hilâl, Kitâbü’s-sınâ‘ateyn, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhîm, el-Mektebetü’l-‘unsuriyye, Beyrut, 1998.
• EL-‘ASKERÎ el-Masûn fi’l-edeb, thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn, Matba‘atü hükûmeti’l-Kuveyt, 2. Baskı, Kuveyt, 1984.
• EL-‘AVFÎ Sedîdüddîn Muhammed, Cevâmi‘u’l-Hikâyât ve Levâmi‘u’r-Rivâyât, Ayasofya-Topkapı Sarayı Müzesi Türkçe Yazmaları, No: R 1085-R 1086.
• EL-CÂHIZ Ebû Osman ‘Amr b. Bahr, el-Mehâsin ve’l-ezdâd, Mektebetü’l-Hâncî, 2. Baskı, Mısır, 1994.
• EL-EMÂSÎ İbnü’l-Hatîb Kâsım, Ravdu’l-ahyâr el-müntehab min Rebî‘i’l-ebrâr, Dârü’l-kalemi’l-‘Arabî, 1. Baskı, Halep, 2002.
• EL-HAMEVÎ Yâkût, Mu‘cemü’l-üdebâ (I-VII), nşr. İhsân ‘Abbâs, Dârü’l-Ğarbi’l-İslamî, 1. Baskı, Beyrut, 1993.
• EL-HÂŞİMÎ Ebû Bekir Muhammed Ebû Osman Saîd el-Hâşimî (el-Hâlidiyyân), et-Tühaf ve’l-hedâyâ, thk. Sâmî ed-Dehhân, Dârü’l-me‘ârif, Mısır, t.y.
• EL-HILLÎ Haydar, el-‘Ikdü’l-mufassal, Klasik kaynaklara ait kıymetli nevadir malzemesi ihtiva eden bu esere ancak online olarak ulaşılabilmiştir. Bkz.http://shamela.ws/index.php/book/5448
• İBN ‘ÂSIM Ebû Bekr Muhammed b. Muhammed b. ‘Âsım el-Ğırnâtî, Hadâiku’l-ezâhir fî müstehsini’l-ecvibe ve’l-müdhikât ve’l-hikem ve’l-emsâl ve’l-hikâyât ve’n-nevâdir, Dârü’l-kütübi ve’l-vesâikı’l kavmiyye, thk. Ebû Hemmâm Abdüllatif Abdülhalim, Kahire, 2014.
• İBN EBÛ ‘AVN el-Ecvibetü’l-müskite, thk. Muhammed ‘Abdülkâdir Ahmed, Matâbi‘ü'n-nâşiri'l-‘Arabî, Kahire, 1983.
• İBN HAMDÛN et-Tezkiretü’l-Hamdûniyye (I-X), nşr. İhsân Abbâs, Bekr Abbâs, Dâru Sâdır, 1. Baskı, Beyrut, 1996.
• EL-İBŞÎHÎ el-Müstetraf fî külli fennin müstazraf (I-II), nşr. Müfîd Muhammed Kumeyha, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 2. Baskı, Beyrut, 1986.
• EL-İSFEHÂNÎ Râgıb, Muhâdarâtü’l-üdebâ (I-II), Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, 1. Baskı, Beyrut, 1999.
• EL-KALKAŞENDÎ, Subhu’l-a‘şâ fî sınâ‘ati’l-inşâ (I-XIV), Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, y.y., 1922.
• EL-KAYREVÂNÎ İbn Reşîk, el-‘Umde fî mehâsini’ş-şi‘r ve âdâbih (I-II), thk. Muhammed Muhyiddîn Abdülhamîd, Dârü’l-cîl, 5. Baskı, Beyrut, 1981.
• EL-KAYREVÂNÎ el-Husrî, Cem‘ül-cevâhir fi'l-mülah ve'n-nevâdir, thk. Ali Muhammed el-Becâvî, Dârü'l-cîl, Beyrut, 1987.
• EL-KAYREVÂNÎ el-Husrî, Zehrü’l-âdâb ve semerü’l-elbâb (I-II), thk. Yûsuf Ali Tavîl, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 1997.
• EL-KÜTÜBÎ el-Vatvât, Ebû İshak Burhâneddîn, Gurerü’l-hasâisi’l-vâziha ve ‘urerü’n-nekâ-izi’l-fâziha, nşr. İbrâhîm Şemseddîn, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2008.
• EL-MERZUBÂNÎ Nûrü’l-kabes, nşr. Rudolf Sellheim, Beyrut, 1964.
• EN-NÜVEYRÎ Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb (I-XXXIII), thk. Müfîd Kumeyha ve ekibi, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2004.
• ES-SAFEDÎ Halîl b. Aybeg, Neksü’l-himyân fî nüketi’l-‘umyân, nşr. Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2007.
• ES-SAFEDÎ Nusretü’s-sâir ‘ale’l-meseli’s-sâir, thk. Muhammed Ali Sultânî, Matbû ‘âtü Mecma‘ü’l-lüğati’l-‘Arabiyye, Şam, t.y.
• SCHMİDT Jean-Jacques, Le Livre de l’Humour Arabe, Actes Sud, Paris, 2005.
• ES-SE‘ÂLİBÎ Simârü’l-kulûb fi’l-mudâf ve’l-mensûb (I-II), nşr. Hâlid Abdülğanî Mahfûz, Dârü’l-kütübi’l-‘ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2005.
• ES-SE‘ÂLİBÎ Ebû Mansûr, Tahsînü’l-kabîh ve takbîhu’l-hasen, Dârü’l-Erkam b. Ebi’l-Erkam, Beyrut, t.y.
• EŞ-ŞÂBÜŞTÎ ed-Diyârât, thk. Kurkîs ‘Avvâd, Dârü’r-râidi’l-‘Arabî, 3. Baskı, Beyrut, 1986.
• ET-TEVHÎDÎ Ebû Hayyân el-Endelusî, el-İmtâ’ ve’l-müânese, thk. Mu-hammed Hasen İsmâîl, Dârü’l-kütübi’l-’ilmiyye, 1. Baskı, Beyrut, 2003.
• UZ Emin, “‘Avfî’nin Cevâmi‘u’l-Hikâyât ve Levâmi‘u'r-Rivâyât İsimli Ese-rinde Mizahî Karakterler ve Anektodik Unsurlar”, Basılmamış doktora tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa, 2017.
• EZ-ZEMAHŞERÎ Ebü’l-Kâsım, Rebî’ü'l-ebrâr (I-V), Müessesetü’l-A‘lemî, 1. Baskı, Beyrut, 1991.