Türkiye’de Dini Hayatın Sosyo-Tarihsel Boyutları ve Dindarlığın Dönüşen Görünümleri (1960-1980)

Yıl 2018, Cilt: 2018 Sayı: 35, 217 - 251, 30.04.2018

Celaleddin Çelik

https://doi.org/10.28949/bilimname.395442

Cited By: 3

Öz

Türkiye’de
modernleşmenin sosyolojik bakımdan üç aşamalı bir geçiş süreci izlediği
söylenebilir. Buna göre modernleşmenin entelektüel temelleri Tanzimat’a, yapısal
dönüşümü siyasal ve kurumsal boyutta gerçekleştirilen Cumhuriyet devrimlerine, sosyoekonomik
ve kültürel dinamikleri ise 1950’lerden sonra başlayan demokratikleşme ve
sanayileşme yolunda atılan adımlara dayanır. Bu son aşamada ortaya çıkan
siyasal, ekonomik ve kültürel değişme, modernleşmenin ideolojik ve kültürel
göstergelerini toplumun geniş kesimlerine yaygınlaştırır. Değişmenin temel
itici güçlerinden birisi, çok partili hayatla birlikte gelişen demokratik
siyasal dönüşüm, diğeri ise hızlı kentleşme ve sanayileşmeyle karakterize olan sosyoekonomik
dönüşümdür. Toplumsal ve gündelik hayata çok köklü tesirler bırakan her iki
süreç te, içsel ve dışsal bazı etmenlere bağlı olarak gelişmiştir.

Toplumsal
hayatın derinliklerinde iz bırakan sosyoekonomik boyut; 1970’li yıllarla
birlikte kırsal bölgelerden kentlere yönelik nüfus hareketini, orta sınıfın güçlenmeye
başladığı ekonomik sıçramayı, kitle ulaşım ve iletişim araçlarının gelişimine
bağlı hızlı kültürel değişme, çatışma ve dönüşümleri temsil eder. Bu dönemde
değişmenin etkileri artık sadece büyük şehirlerle sınırlı kalmaz, küçük
şehirler, kasabalar ve köylere kadar uzanır. Toplumsal gelişme sürecinde sosyal
yapıda ve organizasyonda, işbölümü ve kurumsal hayatta ortaya çıkan değişimler,
değerler ve normlar alanında da, kültürel algı, anlayış ve tasavvurların
etkileşimine yol açmıştır. Türkiye bu dönemde bir yandan kentleşme ve
sanayileşmenin kendine özgü gelişimini, bir yandan da normlar, değerler, tutum
ve davranışlar alanında dönüşümler, çatışmalar ve kültürel etkileşimlerle sarsıcı
deneyimler yaşar. Bu süreç her ne kadar bir geçiş dönemi olarak görülse de,
eski ile yeninin, geleneksel ile modernin, bir başka deyişle cemaat ile
cemiyetin karşılaştığı ve bir arada etkilerini sürdürdükleri ya da değişerek
yeni form ve kalıplara büründükleri bir dönemdir. Ancak bu değişim geleneksel
kırsal Türk toplum ve kültür hayatının dinamiklerinde sarsıcı etkiler
yaratmaktadır. Daha çok siyasal gelişmeler ekseninde tanımlanan ancak kentleşme
ve sanayileşme yoluyla hızlı bir toplumsal değişmenin yaşandığı 1960-80 arası
dönem, dinî hayat ve modernleşme etkileşimi bakımından da kritik bir dönemi
temsil eder.

Cumhuriyetin
değişme projesi siyasal yapının yanı sıra toplumsal olgular ve yapının da
laikleştirilmesi yönündeydi. Ancak toplumun tarihsel ve kültürel dinamiklerinin
ayırt edilemeyecek kadar sıkı bir şekilde dinle ilişkili olması nedeniyle,
değişim projesinin kimlik ve kişilik katlarında kalıcı değerler üretemeyişi bir
sorun yaratmıştır. Bununla birlikte laikleşmenin siyasal amaçlarının ancak
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra gelişen sosyoekonomik ve kültürel gelişmelere
paralel olarak belli bir başarıya ulaştığı söylenebilir. Bu başarının temelinde
ise 1960-80 arasında küresel gelişmelerle bağlantılı olarak Türk toplumunda
yaşanan sosyoekonomik ve sosyopolitik değişmelerin etkili olduğu açıktır.
Nitekim bu dönemde değişimin temel faktörleri olan kentleşme ve sanayileşme olgusu,
toplum yapısında ciddi sarsıntılara yol açmış, İslam’ın geleneksel
yorumlarının, Türkiye’de giderek artan yeni toplumsal sorunlarla başedebilmesi
zorlaşmıştır (Tarhanlı 1993: 149). Ancak bu süreç aslında geleneksel din
anlayış ve yorumlarının da değişmeye başladığı bir aşamayı temsil eder. Buna
göre değişimin etkileri, bir taraftan modernleşmenin sosyokültürel boyutta yaygınlaşmasını
sağlarken, diğer taraftan onu kendi inanç ve kabulleri ekseninde dönüştürmeye
yönelik tepkiselci, sentezci din yorumları da sivil ve siyasal hayatta
örgütlenerek güç kazanır. Türkiye’de dinî hayatın 1960-80 arasındaki yapısal
görünümü ve değişimle ilişkisi, her şeyden önce dönemin sosyal, kültürel,
siyasal arka planıyla birlikte, aynı dönem içinde dini kurumlar,
organizasyonlar ve hareketlerin gelişimleri üzerine durmayı gerektirmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türkiye, Dini Hayat, 1960, 1980, Din Sosyolojisi

Kaynakça

• AKYÜZ, Y. (1987). Türk Eğitim Tarihi: Başlangıçtan 1982’ye Kadar. Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları.
• ARSLAN, M. (2004). Türk Popüler Dindarlığı. İstanbul: Dem Yayınları. ATACAN, F. (1990). Sosyal Değişme ve Tarikat: Cerrahiler. İstanbul: Hil Yayıncılık.
• ÇAKIR, R. (1992). Ayet ve Slogan: Türkiye’de İslami Oluşumlar (5 b.). İstanbul: Metis Yayınları.
• ÇİĞDEM, A. (2005). İslamcılık ve Türkiye Üzerine Bazı Notlar. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce (Cilt 6, s. 26-33). içinde İstanbul: İletişim Yayınları.
• DURAN, B. (2005). Cumhuriyet Dönemi İslamcılığı, İdeolojik Konumları, Dönüşümü ve Evreleri. Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce (Cilt 6, s. 129-156). içinde İstanbul: İletişim Yayınları.
• FIRAT, H. (2007). Cumhuriyet Sonrası (1960-1980) Türk Romanlarında Sosyal Hareketler ve Eğitime Yansıyan Boyutları. İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
• FURSETH, I., & RAPSTAD, P. (2011). Din Sosyolojisine Giriş, Klasik ve Çağdaş Yaklaşımlar. (İ. Çapçıoğlu, & H. Aydınalp, Çev.) Ankara: Birleşik Kitabevi.
• GÖZAYDIN, İ. (2009). Diyanet: Türkiye Cumhuriyetinde Dinin Tanzimi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• GÜNAY, Ü. (1999). Erzurum Kenti ve Çevre Köylerinde Dini Hayat. İstanbul: Erzurum Kitaplığı.
• İNCEOĞLU, E. (2009). Türkiye’de Siyasal İslamcılığın Evrimi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
• KAÇMAZOĞLU, H. B. (2000). 27 Mayıs’tan 12 Mart’a Türkiye’de Siyasal Fikir Hareketleri. İstanbul: Birey Yayıncılık.
• KARPAT, K. H. (2003). Türkiye’de Toplumsal Dönüşüm. (A. Sönmez, Çev.) Ankara: İmge Kitabevi.
• KEPEL, G. (1992). Tanrı’nın İntikamı. (S. Kırmız, Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.
• KIRAY, M. (2000). Ereğli, Ağır Sanayiden Önce Bir Sahil Kasabası (3 b.). İstanbul: Bağlam yayıncılık.
• KONGAR, E. (2006). 21. Yüzyılda Türkiye, 2000'li Yıllarda Türkiye'nin Toplumsal Yapısı (38 b.). İstanbul: Remzi Kitabevi.
• LEWIS, B. (2007). Demokrasinin Türkiye Serüveni (3 b.). (H. Aydoğan, & E. Ermert, Çev.) İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• LINDISFARNE, N. (2002). Elhamdülillah Laikiz: Cinsiyet, İslam ve Türk Cumhuriyetçiliği. İstanbul: İletişim Yayınları.
• MARDİN, Ş. (1990). Din ve İdeoloji (4 b.). İstanbul: İletişim Yayınları. MARDİN, Ş. (1991a). Türk Modernleşmesi (1 b.). İlatişim Yayınları: İletişim Yayınları.
• MARDİN, Ş. (1991b). Türkiye’de Din ve Siyaset (1 b.). İstanbul: İletişim Yayınları.
• MARDİN, Ş. (1992). Bediüzzaman Said Nursi Olayı: Modern Türkiye’de Din ve Toplumsal Değişim. İstanbul: İletişim Yayınları.
• MARDİN, Ş. (1993). Türk Tarihinde Nakşibendi Tarikatı. R. Tapper (Dü.) içinde, Çağdaş Türkiye’de İslam (Ö. Arıkan, Çev., s. 70-98). İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• MEEKER, M. E. (1993). Türkiye Cumhuriyetinde Yeni Müslüman Aydınlar. R. Tapper (Dü.) içinde, Çağdaş Türkiye’de İslam (Ö. Arıkan, Çev., s. 261- 299). İstanbul: Sarmal Yayınevi.
• NARLI, N. (1994). Türkiye’de Laikliğin Konumu. Cogito(1), 23-32.
• ÖZTÜRK, M. (2009). İslam Dünyasında Yenilik ve Yenilikçilik Karşıtlığının Zihniyet Kodları -Modern Türkiye Örneği. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9(1), 1-21.
• PEKER, M. (2004). Türkiye’de Eğitim-Doğurganlık İlişkisi (1960-1980). Amme İdaresi Dergisi, 17(3), 123-158.
• SARIBAY, A. Y. (1984). Türkiye’de Modernleşme Din ve Parti Politikası: MSP Örnek Olayı. İstanbul: Alan Yayıncılık.
• SİTEMBÖLÜKBAŞI, Ş. (1995). Türkiye’de İslam’ın Yeniden İnkişafı (1950- 1960). Ankara: İSAM Yayınları.
• TARHANLI, İ. B. (1993). Müslüman Toplum “Laik” Devlet, Türkiye’de Diyanet İşleri Başkanlığı. İstanbul: Afa Yayınları.
• TASLAMAN, C. (2011). Küreselleşme Sürecinde Türkiye'de İslam. İstanbul: İstanbul Yayınevi.
• TEZCAN, M. (1991). Toplumsal ve Kültürel Değişme (2 b.). Ankara: Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Yayınları.
• THOMPSON, I. (2004). Odaktaki Sosyoloji. (B. Z. Çoban, Çev.) İstanbul: Birey Yayıncılık.
• TUNÇAY, M. (1985). Türkiye Tarihi IV, Çağdaş Türkiye 1908-1980. (S. Akşin, Dü.) İstanbul: Cem Yayınevi.
• ULU, M. (2013). Dindarlığın Tanımı, Boyutları ve Ölçülmesi Üzerine Psikolojik Bir Araştırma -Erciyes Üniversitesi Öğrencileri Örneği-. Kayseri: Erciyes Üniversitesi (Doktora Tezi).
• VERGİN, N. (2000). Din, Toplumsal ve Siyasal Sistem. İstanbul: Bağlam Yayınları.
• YASA, İ. (1966). Ankara’da Gecekondu Aileleri. Ankara: Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığı Sosyal Hizmetler Genel Müdürlüğü Yayınları.
• YAVUZ, H. (2005). Modernleşen Müslümanlar. (A. Yıldız, Çev.) İstanbul: Kitap Yayınevi.
• YÜCEKÖK, A. (1997). Dinin Siyasallaşması: Din-Devlet İlişkilerinde Türkiye Deneyimi. Afa Yayıncılık: İstanbul.
• ZÜRCHER, E. J. (2000). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. (Y. Saner Gören, Çev.) İstanbul: İletişim Yayınları.